جنبش زنان ایران، بی‌توقف از انقلاب ۵۷ تا قیام ژینا

کتاب «زنان ایرانی – زن، زندگی، آزادی (۱۹۷۹–۲۰۲۴)» سپتامبر ۲۰۲۴، هم‌زمان با دومین سالگرد قیام ژینا، به زبان فرانسوی توسط انتشارات «دِفَم-آنتوانت فوک» (Éditions des femmes-Antoinette Fouque) در پاریس منتشر شد. اثری جمعی که تاریخچه و اکنونِ مبارزات زنان ایرانی را در پیوندی میان گذشته و حال بازآفرینی می‌کند؛ نه صرفاً یک روایت تاریخی، بلکه سندی سیاسی و اجتماعی که چهل‌وپنج سال مقاومت، سرکوب و امید را در قالب اسناد، نامه‌ها، مصاحبه‌ها و تحلیل‌ها گرد آورده است.

روزی که زنان خیابان را پس گرفتند

روایت کتاب از هشتم مارس ۱۹۷۹ آغاز می‌شود؛ روزی که هزاران زن ایرانی برای نخستین بار «روز جهانی زن» را در دانشگاه تهران جشن گرفتند. تنها یک روز پیش از آن، آیت‌الله خمینی در قم فرمان اجباری شدن حجاب را صادر کرده بود؛ فرمانی که به سرعت به نماد حذف و انقیاد زن بدل شد. همان هفته خشم و مقاومت زنان به تظاهرات گسترده انجامید و به یکی از نخستین اعتراض‌های عمومی علیه جمهوری اسلامی نوپا بدل شد. کتاب با بازخوانی تلکس‌ها، بیانیه‌ها و گزارش‌هایی که فعالان «جنبش آزادی زنان – روانکاوی و سیاست» (MLF) از تهران به پاریس فرستادند، فضایی زنده از آن روزهای تاریخی می‌سازد و نشان می‌دهد مقاومت زنان از همان ابتدای استقرار جمهوری اسلامی در متن تاریخ ثبت شد.

زن، زندگی، آزادی – امتداد تاریخی یک مبارزه

بخش دوم کتاب به سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ می‌پردازد؛ زمانی که مرگ ژینا (مهسا) امینی در بازداشت پلیس امنیت اخلاقی جرقه خیزشی بی‌سابقه شد. شعار «زن، زندگی، آزادی» در خیابان‌ها طنین انداخت و به سرعت مرزهای ایران را درنوردید. این کتاب نشان می‌دهد چگونه این حرکت ادامه همان اعتراض‌های ۱۹۷۹ است: صدایی که هر بار با سرکوب خاموش می‌شود، اما دوباره سر برمی‌آورد. در این فصل، نامه‌های تکان‌دهنده زندانیان سیاسی چون نرگس محمدی، سپیده قلیان، نیلوفر بیانی و گلرخ ایرایی آمده است؛ متن‌هایی که همزمان درد، امید و اراده‌ای راسخ برای تغییر را منتقل می‌کنند. همچنین مجموعه‌ای از بیانیه‌ها، گزارش تظاهرات و فراخوان‌های بین‌المللی درج شده که نشان می‌دهد این جنبش مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و به همبستگی جهانی گره خورده است.

همبستگی کلکتیو روانکاوی و سیاست با زنان ایرانی

پشت این اثر، حضور فعال و قدیمی «کلکتیو روانکاوی و سیاست» دیده می‌شود؛ گروهی که به همت آنتوانت فوک، روانکاو و فمینیست فرانسوی، در دهه ۱۹۷۰ شکل گرفت. اعضای این کلکتیو در همان روزهای نخست انقلاب ایران، به تهران رفتند و در کنار زنان ایرانی تظاهرات کردند. آن‌ها با دوربین و قلم، اسناد تاریخی را ثبت کردند و بعدها فیلمی ساختند که همچنان سندی ماندگار از آن روزهاست. ترکیب روانکاوی، فمینیسم و سیاست، به این مجموعه امروز هم روحی ویژه داده است: فهمی عمیق از بدن زن، سرکوب ساختاری و میل رهایی.

بازشنیدن صداهای امروز

یکی از بخش‌های ارزشمند کتاب، گفت‌وگوها با هنرمندان و کنشگران تبعیدی است تا از مبارزه علیه مردسالاری بگویند و صداهایی اینجا و اکنونی از آن‌چه به «زن، زندگی، آزادی» از مبارزه‌ی پی در پی نسل‌ها انجامیده باشند.

حورا میرشکاری، خواننده و هنرمند از سیستان و بلوچستان، با آواز به زبان سیستانی دو تابو را همزمان می‌شکند: آواز زن و زبان ممنوعه. شیرین اردکانی، وکیل مدافع نرگس محمدی، روایت می‌کند چگونه از دل نظام حقوقی فرانسه علیه جنایات جمهوری اسلامی پرونده می‌سازد. سرور کسمایی، نویسنده و مترجم برجسته ایرانی-فرانسوی، از مبارزات زنان ايرانی، تجربه‌ی تبعید و ضرورت ترجمه و نشر ادبیات ایرانی در فرانسه می‌گوید. عسل عباسیان، روزنامه‌نگار و کنشگر کوییر-فمینیست، از تجربه زیست زنان و افراد کوییر در ایران و مهاجرت اجباری سخن می‌گوید و پیوند آزادی بیان با مبارزه برای برابری جنسیتی و کوییر را برجسته می‌کند. سپیده فارسی، سینماگر شناخته‌شده و فعال مدنی، از پیوند سینما و سیاست می‌نویسد. و در کنار دریا جواهری فارسی نسل جوان‌تری را نمایندگی می‌کند که میان هنر و سیاست پلی تازه می‌زند. این گفت‌وگوها تصویر زنده‌ای از پیوند تبعید و مقاومت ارائه می‌دهند.

فراتر از مرزها: کتابی برای تاریخ و آینده

ساختار کتاب در دو بخش اصلی سامان یافته است: نخست بازخوانی شکل‌گیری جنبش زنان پس از انقلاب و اولین رویارویی مستقیم با جمهوری اسلامی در سال‌های ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۳، و سپس روایت خیزش «زن، زندگی، آزادی» در ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ و تداوم کنشگری در قالب نامه‌ها، بیانیه‌ها و حرکت‌های اعتراضی. از خلال این چینش، کتاب نشان می‌دهد چگونه خواست آزادی و برابری زنان ایرانی، با وجود تغییر نسل‌ها و شدت گرفتن سرکوب، همچنان ریشه‌دار و زنده باقی مانده است.

آنچه این کتاب را از یک اثر صرفاً تاریخی متمایز می‌کند، حضور پررنگ همبستگی جهانی است. از تظاهرات پاریس در ۱۹۷۹ تا فراخوان‌های جمعی در اروپا و آمریکا در ۲۰۲۲، این کتاب پیوند مبارزات زنان ایران با جنبش‌های جهانی فمینیستی را برجسته می‌کند. در پیشگفتار به نقل از آنتوانت فوک آمده است: «وقتی زنان ایرانی زنجیرهایشان را می‌گسلند، زنان سراسر جهان همگام با آنان به پیش می‌روند.»

نکته مهم دیگر آن است که سود فروش کتاب به انجمن‌های زنان ایرانی در حال مبارزه اختصاص یافته است؛ چشم‌انداز این کتاب نه تنها آگاهی‌بخش، که کنشی عملی در حمایت از زنان ایران است.

«زنان ایرانی – زن، زندگی، آزادی» هم برای خواننده ایرانی و هم برای مخاطب بین‌المللی ارزشمند است. این کتاب پلی است میان تاریخ و امروز، میان تجربه سرکوب و الهام‌بخشی مقاومت. یادآوری می‌کند که صدای زنان ایرانی هرگز خاموش نشده و همچنان بخشی از آینده‌ای دموکراتیک و برابر برای ایران – و برای جهان – است. انتشار این مجموعه بیانیه‌ای است علیه فراموشی و در ستایش ایستادگی؛ با این امید که در سالگردهای بعدی قیام ژینا، نسخه فارسی این کتاب که یک سند ارزنده و پر اهمیت از تاریخ مبارزات زنان ایرانی است نیز در دسترس باشد.