سد یارلونگ‌ تسانگ‌پو؛ جاه‌طلبی هیدرولیکی چین در بام جهان

در ژوئیهٔ ۲۰۲۵، چین رسماً ساخت یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های تاریخ خود را در منطقه تبت آغاز کرد: مجموعه‌ای از پنج نیروگاه برق‌آبی زنجیره‌ای بر روی رودخانهٔ یارلونگ‌ تسانگ‌پو. این طرح که با هزینه‌ای بالغ بر ۱٫۲ تریلیون یوان (حدود ۱۷۰ میلیارد دلار) تعریف شده، پس از تکمیل، سالانه حدود ۳۰۰ میلیارد کیلووات‌-ساعت برق تولید خواهد کرد و بزرگ‌ترین سامانهٔ هیدروالکتریکی جهان خواهد شد.

تبت؛ بام جهان و میدان تازه‌ی نبرد آب در آسیا

تبت، که به «بام جهان» شهره است، نه تنها مرتفع‌ترین نقطه کره خاکی، بلکه یکی از حیاتی‌ترین مناطق از نظر منابع آب شیرین به شمار می‌رود. این فلات، مبدأ رودهای غول‌پیکری چون یانگ‌تسه، مکونگ، ایندوس و براهم‌پوترا است که حیات نزدیک به دو میلیارد نفر در کشورهای پایین‌دست را تأمین می‌کند. چین، با آگاهی از این موقعیت ژئو هیدرولوژیکی کلیدی، تبت را به کانون استراتژی‌های نوین خود در عرصه انرژی هیدروالکتریک بدل کرده است.

در جنوب این فلات، رود یارلونگ‌تسانگ‌پو – یکی از خروشان‌ترین و مرتفع‌ترین رودهای گیتی – از دل هیمالیا سرچشمه می‌گیرد و دره‌ای عظیم به نام «دره بزرگ یارلونگ‌تسانگ‌پو» را تراشیده که در جاهایی عمیق‌تر از گرند کنیون آمریکاست. اختلاف ارتفاع طبیعی آن – حدود ۲۰۰۰ متر در ۵۰ کیلومتر – پتانسیلی بی‌همتا برای تبدیل انرژی گرانشی به برق ایجاد می‌کند.

انتخاب تبت برای این پروژه، فراتر از منابع آبی، بر پایه موقعیت جغرافیایی، شیب طبیعی زمین و توان مهندسی چین استوار است. فناوری‌های پیشرفته سدسازی – از تونل‌های انحرافی عمیق وسازه‌های مقاوم در برابر زلزله.

 تا سیستم‌های هوشمند کنترل جریان آب – امکان اجرای طرحی کلان در منطقه‌ای کوهستانی، لرزه‌خیز و دست‌نیافتنی را به چین داده است. این ابتکار، مهار خروشان‌ترین رود آسیا در مرتفع‌ترین نقطه زمین است و نمادی از بلندپروازی فنی و سیاسی چین برای دگرگون کردن «بام آسیا» و تبدیل آن به موتور محرکه انرژی شرق قاره است.

چین، هند و بنگلادش؛ نبرد خاموش بر سر آب

سد یارلونگ‌ تسانگ‌پو به‌طور مستقیم با امنیت آب، رقابت ژئوپلیتیکی و پایداری محیط‌ زیستی در جنوب آسیا گره خورده است. این رودخانه پس از گذار از تبت و خروج از مرزهای چین، در شمال‌شرق هند با نام براهم‌پوترا و در بنگلادش با عنوان جمونا جریان می‌یابد و در نهایت به رودخانهٔ گنگ پیوسته و به خلیج بنگال می‌ریزد. هرگونه مداخله در رژیم طبیعی این رود، به‌ویژه در سرچشمه‌های مرتفع تبت، می‌تواند پیامدهای مستقیم بر جریان‌های پایین‌دست، کشاورزی، امنیت غذایی و زیست‌بوم‌های دلتای بنگلادش داشته باشد.

هند نگران است که چین با بهره‌گیری از موقعیت خود در سرچشمه، بتواند جریان آب را در فصول بحرانی تنظیم یا محدود کند و از آن به‌عنوان اهرم فشار سیاسی در منازعات دوجانبه استفاده نماید. بنگلادش نیز بیم دارد که تغییر در الگوی رسوب و کاهش جریان‌های فصلی، حاصل‌خیزی زمین‌های کشاورزی و پایداری اکوسیستم دلتایی‌اش را تهدید کند.

در مقابل، دولت چین تأکید دارد که این طرح از نوع Run-of-River است؛ یعنی با ایجاد مخزن‌های کوچک و کنترل‌شده، انرژی را از نیروی جریان طبیعی آب تولید می‌کند و تغییری چشمگیر در دبی رودخانه ایجاد نخواهد کرد. با این‌حال، ناظران بین‌المللی می‌گویند نبود شفافیت در داده‌های هیدرولوژیکی و نبود همکاری رسمی چین با کمیسیون رودخانهٔ براهم‌پوترا و نهادهای منطقه‌ای، نگرانی‌ها را افزایش داده است.

از منظر محیط‌ زیستی نیز، تبت یکی از حساس‌ترین پهنه‌های ژئولوژیکی جهان به شمار می‌رود. وجود گسل‌های فعال، شیب‌های تند و زیستگاه‌های کمیاب گونه‌های کوهستانی، منطقه را به شدت آسیب‌پذیر کرده است. تغییر در الگوی رسوب، فرسایش شدید، رانش زمین و از میان رفتن زیستگاه‌های طبیعی از جمله خطراتی است که کارشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند. افزون بر آن، احداث جاده‌ها، تونل‌ها و نیروگاه‌های وابسته به پروژه، خود می‌تواند به بوم‌سازگان‌های کوهستانی تبت آسیب جدی برساند.

برق برای شرق؛ انرژی پاک یا قدرت نرم چین

این پروژه بخشی از برنامهٔ ملی موسوم به «برق برای شرق» (Power Transmission to the East) است؛ که هدف آن انتقال انرژی پاک از غرب و جنوب‌غرب چین – جایی که منابع آبی و باد فراوان وجود دارد – به مناطق صنعتی شرق و ساحلی است. در قالب این برنامه، چین شبکه‌ای گسترده از نیروگاه‌های برق‌آبی، بادی و خورشیدی را به خطوط انتقال فوق‌ولتاژ (UHV) متصل می‌کند تا جریان پایدار انرژی به مراکز تولید و صادرات برقرار بماند.

از منظر سیاست انرژی، پروژهٔ یارلونگ‌تسانگ‌پو نمادی از گذار تدریجی چین از وابستگی به سوخت‌های فسیلی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر است. هرچند این کشور هنوز بزرگ‌ترین مصرف‌کنندهٔ زغال‌سنگ در جهان است، اما در سال‌های اخیر سهم انرژی‌های پاک در سبد تولید برق آن به‌سرعت افزایش یافته است. برق‌آبی، در کنار انرژی خورشیدی و بادی، ستون اصلی برنامهٔ چین برای دستیابی به گذار از منابع فسیلی  تا سال ۲۰۶۰ محسوب می‌شود.

منتقدان می‌گویند این الگوی توسعه، نوعی هیدرو هژمونی جدید را شکل می‌دهد؛ چین از طریق سدسازی‌های عظیم، کنترل بخش مهمی از منابع آب مشترک با همسایگان خود را در دست می‌گیرد. بنابراین، سد یارلونگ‌تسانگ‌پو را می‌توان نه‌تنها نماد سیاست انرژی پاکِ چین، بلکه ابزاری برای تحکیم نفوذ ژئوپلیتیکی و امنیت آبی این کشور در منطقه دانست.

آب، قدرت و عدالت؛ جدال در حکمرانی محیط‌ زیستی آسیا

از دیدگاه حکمرانی آب و عدالت محیط‌ زیستی، پروژهٔ یارلونگ‌تسانگ‌پو را می‌توان یکی از بحث‌برانگیزترین طرح‌های آبی آسیا دانست؛ آزمونی برای سنجش چگونگی مواجهه چین با مدیریت منابع طبیعی در سطوح ملی و فرامرزی. این رودخانه که سه کشور چین، هند و بنگلادش را در مسیر خود می‌بیند اکنون به صحنه‌ای از رقابت‌های ژئوپلیتیکی و محیط‌ زیستی بدل شده که ممکن است مفهوم دیپلماسی آب در جنوب آسیا را بازنویسی کند.

این پروژه از یک‌سو بازتاب‌دهندهٔ تلاش چین برای گذار به انرژی پاک و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی است، و از سوی دیگر، نگرانی‌هایی جدی دربارهٔ اثرات آن بر اکوسیستم تبت و جریان‌های پایین‌دست برانگیخته است. بدین‌سان، تنش میان رشد سبز و پایداری واقعی در این طرح به‌روشنی نمایان می‌شود.

سد یارلونگ‌تسانگ‌پو نماد توان مهندسی، قدرت فناوری و جاه‌طلبی توسعه‌ای چین نیز هست. با این حال، پرسش بنیادین همچنان باقی است: چگونه می‌توان توسعه انرژی را به گونه‌ای پیش ببرد که با منافع و امنیت آبی کشورهای پایین‌دست در تعارض نباشد؟ پاسخ به این پرسش، شاید مسیر آینده حکمرانی آب و عدالت محیط‌ زیستی در آسیا را تعیین کند.

منابع و مراجع:

 ۱. “China starts construction of world’s biggest hydropower dam in Tibet.” Al Jazeera, 22 July 2025.

۲. “Chinese premier announces construction of Yarlung Zangbo hydropower project.” Xinhua News Agency (via Chinese Government English site), 20 July 2025.

۳. “China starts building world’s largest hydropower dam.” The Guardian, 21 July 2025.

۴. “China Breaks Ground on Colossal Dam Project in Asia’s Grand Canyon.” Yale Environment 360, (Digest), July 2025.

۵. Northwood, Rhys. “China’s Yarlung Zangbo Hydropower Project: A Strategic Catalyst for Energy Dominance and Geopolitical Leverage.” A Invest, 25 July 2025.

۶. “The largest hydroelectric dam in the world has been approved.” New Atlas, December 2024.

۷. “Why China’s neighbours are worried about its new mega-dam project.” Reuters, 22 July 2025.

۸. “China’s ‘Project of the Century’—World’s Biggest Hydropower Dam …” Newsweek, July 2025.