خویشاوندان ادبی

حسین نوش‌آذر در مطلبی تحت عنوان «مهرگان ادب: قضاوت بین سیب و پرتقال با یک معیار» که همزمان با اعلام نتایج دور اول جایزه مهرگان منتشر و مجدداً با اعلام نتایج نهایی بازنشر شد، دیدگاه انتقادی خود را نسبت به این رقابت ادبی مطرح می‌کند. ایشان، داوری و ارزش‌گذاری بین ادبیات داخل ایران، ادبیات بدنه، با ادبیات در تبعید، را ناعادلانه و انتخاب بین سیب و پرتقال دانسته‌اند.

جدای از اینکه هر مسابقه‌ای چه ادبی و چه غیرادبی همواره می‌تواند محمل انتقاد و خرده‌گیری باشد، به نظر نگارنده انتقاد سازنده به یک رقابت ادبی، بایستی معطوف به ساختار، چینش و صحت و سلامت روند برگزاری و کیفیت انتخاب آثار آن باشد تا تأکید بر زمینه‌هایی که بیشتر حواشی آثار و امکانات و محدودیت‌های پیشانوشتار را در برمی‌گیرد. انتقاد از سازوکار نادرست و غیرشفاف یک رقابت نه تنها مخرب نخواهد بود، بلکه به گردانندگان چنین مسابقات و رقابت‌هایی کمک می‌کند تا آن اعتباری را که با سال‌ها کار و تلاش به دست آورده‌اند یک‌شبه از دست ندهند. اتفاقی که برای بسیار از مسابقات و جوایز ادبی در ایران افتاده است و می‌افتد.

نوش‌آذر برای شرح و بسط نظر خود، صفاتی را برای این دو گونه‌ی ادبی قائل می‌شود. او ادبیات داخل را پیچیده‌، پر از ابهام و سانسورزده، و ادبیات در تبعید را ادبیات صراحت و شجاعت قلمداد می‌کند.

این تقسیم‌بندی دوگانه و ساده‌سازی و نادیده گرفتن تفاوت‌ها و گوناگونی‌ها نه تنها نوری بر تاریکی‌ها نمی‌تاباند، بلکه به پیچیدگی و سوتفاهم بیشتری دامن می‌زند.

در این مقال اندک تلاش خواهم کرد به برخی از این سوءتفاهم‌ها و سوءتعبیرها اشاره کنم.

به باور نوش‌آذر، ادبیات داخل ایران زیر سقف نامرئی سانسور خلق شده و فاقد محتواست و چون نویسندگان نمی‌توانند با صراحت بنویسند، به فرم و پیچیده‌گویی روی می‌آورند. مسئله‌ی فرم و تکنیک‌های روایی پیچیده‌تر از آن است که بخواهیم کلیت آن را ذیل ابهام و گنگی قرار دهیم. با نگاهی گذرا به تاریخچه‌ی سیر تطور و تحول رمان، می‌شود گفت که نویسندگان این گونه‌ی ادبی همواره به دنبال کشف شگردهای نو روایی و تجارب تازه بوده‌اند. و این تنها به مدرنیست‌ها محدود نمی‌شود. کسانی چون استرن، دیدرو، ماشادو د آسیس مثال‌های خوبی برای این مدعا هستند. اگرچه از اواخر قرن نوزدهم با وجود فلوبر و آن تلاش معروفش برای نوشتن درباره‌ی هیچ، فرم و تکنیک جایگاه عظیمی در روایت داستانی یافت و به راه‌های تازه رفت، با سر کار آمدن مدرنیست‌هایی چون جویس، وولف، مان، پروست و... بود که رمان از وظایف کلاسیک خود بسیار فاصله گرفت و قالب‌ها، اشکال و شگردهای پیچیده‌ای را آزمود.

در مطلب نوش‌آذر اما این عناصر خلاقه وجهی منفی می‌یابد و به گنگی، بی‌معنایی و ابهام تعبیر می‌شود که تنها برای گریز از سانسور ابداع شده است.

بر هیچ کس پوشیده نیست که سانسور در هر زمینه‌ای مخصوصاً فرهنگ و هنر مخرب و ویرانگر است و از نوع جمهوری اسلامی که همه‌ی ابعاد اجتماعی و فردی را دربرمی‌گیرد مخرب‌تر و ویرانگرتر. البته عده‌ای از غرض و مرض یا کج‌فهمی سانسور را از آنجا که باعث خلق و خلاقیت می‌شود ستوده‌اند. یادم می‌آید، ادوارد آلبی در مصاحبه‌ای گفته بود، گاهی به این محدودیت شما غبطه می‌خورم، وقتی آزادی از همه چیز بنویسی فاجعه است. (نقل به مضمون)

جدای از این که آلبی در چه زمینه‌ای این حرف را می‌زند و به چه پدیده‌ای در غرب انتقاد دارد، عده‌ای با نقل چنین جملاتی در ستایش سانسور بداهه‌پردازی کرده و می‌کنند. در اینجا لازم است صراحتاً خط بطلانی بر این باور بکشیم و یادآوری کنیم پیچیده‌ترین فرم‌ها اتفاقاً در ممالک آزاد شکل گرفته‌اند. بنابراین وقتی از تکنیک و خلاقیت ادبی حرف می‌زنیم، لزوماً در امتداد و ارتباط با سانسور قرار نمی‌گیرد. تکنیک و فرم در آثار هنری و ادبی مقوله‌ای زیباشناسانه است که با هستی‌شناسی هنرمند و نویسنده پیوندی ناگسستنی دارد. فرم و ساختار دقیق و درست، راهی است برای بیان افکار و اندیشه‌ها و جهان‌بینی نویسنده که جز در همان فرم قابل بیان نیست.

نویسندگانی چون سیمون، جویس، فاکنر، موزیل و... با آثار خود نشان داده‌اند که پیچیدگی تکنیکی لازمه‌ی بازنمایی تجربه‌ی پیچیده‌ی انسانی است. ما نمی‌توانیم رفتارها و کنش‌های عجیب و غریب شخصیت‌های داستان‌های فاکنر را خارج از آن ساختار و جهان خودارجاع درک کنیم. فهم اعمال و گفته‌های بنجی در خشم و هیاهو در آن ساختار پیچیده‌ی زبانی و فرمی قابل فهم است. شاید اگر آن باورها و رفتارها به فرم و زبان دیگری بیان می‌شد، ارتباطش و تفاوتش با جهان کوئنتین قابل تمایز و درک نبود.

بنابراین اطلاق صفت پیچیده‌گویی و ابهام و کنایه بدون لحاظ کردن بوطیقای رمان و سیر تحول و تطور آن، به بیراهه رفتن است. البته نمی‌توان انکار کرد که انتقاد نوش‌آذر بر جنبه‌هایی از رمان و داستان ایرانی وارد است و اتفاقاً به نکته‌ای اشاره می‌کند که محل بحث فراوان بوده است. از اواسط دهه‌ی هفتاد در ایران جریانی ادبی شکل گرفت و بالید که شاخصه‌های اصلی‌اش پیچیده‌گویی، زبان‌بازی و ساختارهای دورازذهن و هزارتوهای درهم‌گوریده بود و ادبیات ایران و ذهن و سلیقه‌ی مخاطبان جدی ادبیات را مقهور و شیفته‌ی خود ساخت. این افراط هنوز هم تبعاتش باقی است و شاید یکی از دلایل عمده‌ی جدا و تک‌افتادگی ادبیات ایران از جریان جهانی باشد. در حالی که کشورها و همسایگان مجاورمان با پیوند درست و متعادل فرم و داستان جایگاه خود را در میان ملل دیگر یافته‌اند.

در مقابل نوش‌آذر برای ادبیات در تبعید صفات شجاعت و صراحت قائل است که از خط قرمزها عبور می‌کند. بنابر آنچه گفته شد علاوه‌بر پیچیدگی و گونه‌گونی موضوع، اطلاق صراحت و شجاعت در عرصه‌ی ادبی می‌تواند محمل سوءتفاهم باشد چنان‌که با نگاهی گذرا به ادبیات پیش از انقلاب می‌توان به تصویر روشن‌تری رسید. بنابر خصلت انقلابی آن دوران، نویسندگانی بودند که آثارشان به بیان سطحی، شعاری و شجاعانه محدود می‌شد و امروزه ما کمتر نامی از آن‌ها در ادبیات می‌شنویم و در مقابل نویسندگانی بودند که محتوا را با فرم و تکنیک درست گره زدند و اتفاقاً همین‌ها مسیر ادبیات امروز ما را مشخص و هموار کردند. شاید ساعدی مثال خوبی برای بحث ما باشد که صراحت و شجاعت را با فرم و بیان هنری مناسب درآمیخت و هنوز بعد پنجاه و اندی سال آثارش برای ما تازگی داشته و بعضاً پیشنهاددهنده نیز هستند.

در بیان شجاعانه، اگر فضیلتی باشد که هست، باید در عاملیت سیاسی بازجست. شاید از این رهگذر است که بین نویسنده‌ی سیاسی‌نویس با نویسنده‌ی دغدغه‌مند فاصله‌ای هست. گلشیری نویسنده‌ای بسیار دغدغه‌مند با دیدگاه سیاسی روشن و آشتی‌ناپذیر بود، اما در همان حال هیچ‌وقت فرم و بیان هنری را به نفع شعار و سیاست کم‌رنگ یا بی‌اثر نکرد.

اگر انتقاد سیاسی و بیان معضلات و مفاسد اجتماعی و سیاسی با بیان هنری همراه نباشد در حد شعار تنزل می‌یابد. رانسیه بارها اشاره کرده است که «هنر وقتی به انتقال مستقیم پیام فروکاسته شود، تبدیل به تبلیغات شده، از قلمرو زیباشناسی خارج می‌شود.» بنابراین چنان‌که اشاره کردیم، آنچه به بیان هنری می‌انجامد فرم است. بیان صریح برخی خطوط قرمزها و تابوها بدون بیان هنری، لااقل دارای ارزش ادبی نیست. این مقوله جدای از کنشگری سیاسی است و باید در جای خود بررسی شود.

برای روشن شدن موضوع به یک مثال بسنده می‌کنم. از مقایسه‌ی دل و دلدادگی و عقرب کشی، هر دو نوشته‌ی شهریار مندنی‌پور، می‌توانیم به نتایج جالبی برسیم. در یکی علاوه بر پیچیدگی با صراحت بیان مواجه‌ایم و در دیگری با ایهام و استعارات بیشتر و همچنین پیچیدگی و چرخش و نازش در نثر و فرم که هر کدام کارکرد خود را دارند. انتخاب هر یک به سلیقه‌ی مخاطب بستگی دارد و تنها نمی‌شود با بحث صراحت و شجاعت دست به انتخاب زد.

با توجه به آنچه گفته شد، در تقسیم‌بندی نوش‌آذر، که تلاشی است برای تفکیک و جداسازی دو موقعیت و دو فضای ادبی با اشتراکات فراوان، آنچه آسیب می‌بیند خود ادبیات در تبعید است. این را هم باید افزود که خیل نویسندگان تازه‌نفس و جوان در تبعید، که هر کدام بیان و سبک خود را دارند، جوانب کار را پیچیده‌تر می‌کند.

پس به راحتی نمی‌شود این دو طیف را در دو گروه جداگانه‌ی ساده‌نویسِ صریح، و پیچیده‌نویسِ مبهم گنجاند.

بنابراین انتخاب و داوری بین آثار داخلی و خارجی نه بین سیب و پرتقال که بین آثاری است که نسبتی اتفاقاً خویشاوندی دارند و باید بر مبنای یک سری مبانی و عناصر زیبایی‌شناسانه و تکنیکی انجام شود نه سلایق و خوش‌آمدها و معیارهای غیرقابل سنجش. پارامترهایی چون مشکلات اقتصادی، دوری و نزدیکی، داشتن یا نداشتن خواننده، همه و همه مسائلی پیشانوشتاری هستند و در جای دیگری باید بحث و بررسی شوند.

به نظر نگارنده، چنانچه در ابتدای این مقال آمد، انتقاد از چنین جایزه‌ای باید معطوف به ساختار و کم و کیف انتخاب‌ها باشد نه مسائل پیرامونی آن با به حاشیه راندن بخشی از ادبیات. جایزه‌ای ماندگار خواهد بود که از اصول اخلاقی، زیبایی‌شناسانه و معیارهای ادبی پیروی کرده و به دور از حب و بغض و دوستی و دشمنی دست به انتخاب بزند. جداسازی ادبیات به بدنه و غیربدنه در درازمدت به خود ادبیات داستانی و روند خلاقانه آن ضربه خواهد زد.