بحران سرمایه‌ی عاطفی در حاکمیت سوءظن

بحث جایگاه پارانویا (سوءظن) و به طور کلی پویه‌های روانی یا سوءظن در فلسفه‌ی سیاسی بحثی نسبتاً جدید و حاشیه‌ای است—هرچند پارانویا یکی از مؤلفه‌های آشنای مخیله‌ی سیاسی رهبران جمهوری اسلامی است. جیمز گلس در جستار «پارانویا و فلسفه‌ی سیاسی»‌ درباره‌ی نحو کارکرد پویه‌های روانی در بستر مفاهیم سیاسی می‌نویسد: «تنش روانیِ درونی از طریق نیروی نظام‌های اعتقادی بر واقعیت سیاسی اثر می‌گذارد. اعتقاد، به نوبه‌ی خود،‌ از بازیِ درونی میان ساختاریابی یا فقدان ساختاریابیِ خویشتنِ درونیِ بنیادهای عاطفی و رشدیِ آن و آنچه جهان بیرون به عنوان داده و حس تولید می‌کند،‌ نشئت می‌گیرد.» از نظر گلس، در نظریات مبتنی بر سوءظن،‌ جهان واقعی مجادلات سیاسی با جهان خیالیِ‌ سلطه و کوشش برای جلوگیری از نفوذ دشمن یکی گرفته می‌شود و ترس فروپاشیدن واحد سیاسی به محور اصلی در بسیج نیروهای دولت بدل می‌شود.

تمرکز این یادداشت، با الهام از بحث جیمز گلس، بر ردیابیِ دو محور بحرانیِ رژیم اسلامی از لابه‌لای صحبت‌های خامنه‌ای در چند ماه اخیر است؛ دو محوری که بر هم اثرگذارند و یکدیگر را تشدید می‌کنند و بحرانی دوچهره را می‌سازند که به گمانم، بحران کلیدی رژیم است:‌ بحران سرمایه‌ی عاطفی که از وجهی دیگر، بحران مخیله‌ی سیاسی و حکمرانی مبتنی بر سوءظن است. به بیانی دیگر، اگر این بحران را از منظر تولید و بازتولید و بسیج عواطف مردمی برای اهداف رژیم بنگریم، می‌توانیم بحران را بحران سرمایه‌ی عاطفیِ رژیم بنامیم، و اگر از منظر بازتولید دم‌ودستگاه ایدئولوژیک و حکمرانی بنگریم، بحران حاکمیت سوءظن. مثل هر بحران دیگری، این بحران نیز نتیجه‌ی تحولات دم‌ودستگاه قدرت و میل‌ورزیِ توده‌ی مردم است.

دست خالی حاکمیت از عاطفه‌ی مردمی

روند تشدیدیِ بحران سرمایه‌ی عاطفی را شاید بتوان از پایان جنگ ایران و عراق دنبال کرد، به این معنا که هسته‌ی حاکمیت اسلامی–یا به اختصار، «بیت رهبری»–هرچه پیش رفته توانش در بسیج شور و عواطف عمومی کاهش یافته است. سرمایه‌ی عاطفی −مثل هر سرمایه‌ی دیگری− قسمی رابطه‌ی اجتماعی است که متراکم و متمرکز می‌شود، و اگر برای مثال، سرمایه‌ی اقتصادی مبتنی بر رابطه‌ی استثمار به میانجی پول است، سرمایه‌ی عاطفی مبتنی بر رابطه‌ی احضار و بسیج به میانجی پروپاگانداست. بحران بسیج عاطفی با مقوله‌ی دیگری گره خورده که این سال‌ها در حرف‌های خامنه‌ای زیاد دیده می‌شود: جوانی و جوانان. دم‌ودستگاه ایدئولوژیک خامنه‌ای در سال‌های اخیر تلاش‌های بسیاری برای احضار، بسیج و به‌کارگیری «جوانان» −به مثابه سرچشمه‌ی شور و انرژی− کرده است، از حرافی درباره‌ی «دولت جوان حزب‌اللهی» تا تأکید مداومش بر «نخبگان».

در سخنرانیِ خامنه‌ای به مناسبت پایان مراسم حکومتی اربعین، او از جوانان مدنظرش –یعنی «بچّه‌های مؤمن، مسلمان، علاقه‌مند، هیئتی و به معنای واقعی کلمه قرآنی و اسلامی»– می‌خواهد «سعی کنند در محیط دانشگاه، در محیط‌های گوناگون تأثیر بگذارند، محیط را به همان رنگی که خودشان به آن معتقد هستند –به راه خدا– منوّر کنند و ملوّن کنند.» (۲۶ شهریور) البته، مدت زیادی نمی‌گذرد که دانشگاه‌ها بدل به یکی از کانون‌های جدی خیزش ژینا می‌شود. همچنین، به فهرست کشتگان خیزش که نگاه کنیم، اکثریت قاطعشان «جوان» هستند. 

خامنه‌ای خود به‌خوبی می‌داند که حرفش جایی در میان دانشجویان و جوانان ندارد. به خاطر همین، برای بسیج شور، باز مجبور می‌شود به یکی از پایگاه‌های سنتی قدرت اسلام‌گرایان، یعنی به هیئت‌ها، رجعت کند: «من به شما جوان‌های عزیز توصیه میکنم قدر هیئت‌هایتان را بدانید. من همیشه به جوان‌ها می‌گویم قدر جوانی‌تان را بدانید؛ این امروز هم هست. قدر جوانی را بدانید، امّا قدر این هیئتها را بدانید. این هیئت‌ها گنجینه است؛ حقیقتاً گنجینه‌ی معتبر و باارزشی است.» (۲۶ شهریور) جوان در مخیله‌ی خامنه‌ای بیش از هر چیز با انرژی و شور و پشتکار تعریف شده است. اهمیت هیئت‌ها نیز برای او از جهت تزریق شور و انرژی است. او در سخنرانی خود در میان مداحان، با اشاره به نقش مداحی و مداحان در لحظات بحرانی رژیم، چنین می‌گفت:

با این‌همه، شوری که خامنه‌ای در پی‌اش است، مدت‌هاست کم‌زورتر شده، و به ویژه در ماه‌های اخیر، با شور انقلابی‌ای که چشم‌انداز «زن، زندگی، آزادی» سرچشمه‌اش است، مواجه شده. خامنه‌ای از همین رو باز بر تزریق شور «هیئتی» در میان هواخواهان خود تأکید می‌کند تا آن شور انقلابیِ تازه را سرکوب کند. سال‌هاست که حکومت اسلامی دیگر آن شور و به اصطلاح «جوانی»‌ای را که در دهه‌ی شصت به مدد «نعمت جنگ» می‌تواند بسیج کند از دست داده است؛ بانک سرمایه‌ی عاطفیِ رژیم خالی است؛ و از همین‌روست، تلاش بی‌ثمر خامنه‌ای برای تولید و بسیج شور و «جوانی».

شاید مشخص‌ترین راهکاری که برای جذب سرمایه‌ی عاطفی به ذهن رهبر رژیم و دم‌ودستگاه اطرافش رسیده، تلاشِ البته مذبوحانه برای جذب زنانی باشد که خامنه‌ای آنان را «ضعیف‌الحجاب» می‌خواند. او در سخنرانی خود برای زنان حامی حکومت (۱۴ دی)، بعد از «واجب شرعی» خواندن حجاب اجباری، گفت:

این قسم ایجاد شکاف در جامعه به مدد قسمی مداخله‌ی پدرسالارانه را خامنه‌ای نسبت به معترضان انقلابی نیز داشته است–از طریق تفکیک میان کسانی که عامل دشمن یا هم‌جهت و هم‌هدف با «دشمن‌»اند و کسانی که «هیجان‌زده»اند و آن‌ها را «با کار فرهنگی باید درست کرد.» (۲۰ مهر) مذبوحانه‌بودن این تلاش‌ها، از جمله، از آن روست که رهبر رژیم اسلامی درک نکرده هدف خیزش ژینا، پیش از هر چیز، همین ساختار سیاسی، رابطه‌ی قدرت و دستگاه اخلاقیِ پدرسالارانه است و حجاب اجباری به عنوان یکی از جلوه‌های قدرت پدرسالار هدف حمله‌ی خیزش قرار دارد.

دست دشمن: پارانویای مهندسی سیاست و جامعه

یک رهبر توتالیتر نه‌تنها هیچ‌وقت نمی‌تواند شکست کامل را بپذیرد، بلکه شکست‌ها را نتیجه‌ی سیاه‌نمایی دشمن در برابر پیروزی‌های ادعاییِ رژیم خود می‌داند. در واقع، خامنه‌ای، با این‌که از طرفی برای بازسازی سرمایه‌ی عاطفی رژیم دست و پا می‌زند، از طرفی دیگر، شوری را در سراسر کشور در جریان می‌بیند که اصلاً همین جریان شور و پیشرفت «دشمن» را به توطئه واداشته است. و البته، این پیشروی‌های شورمندانه در ذهن انزوازده‌ی خامنه‌ای در عمل آن نقطه‌هایی در سیاست حکومت اسلامی است که بیش از همه فاجعه، مرگ و هزینه‌های گزاف به بار آورده است و یا در بهترین حالت، خنده‌آور از کار درآمده است: عملکرد رژیم در مدیریت بیماری کووید، برنامه‌ی موشکی، پیاده‌روی اربعین، و سرود «سلام فرمانده» (۲۰ مهر).

مثل همیشه نیروهایی هستند که نمی‌خواهند حقیقت ناب رژیم آشکار شود؛ «رهزنانی که نمی‌پسندند حادثه‌ای مثل حادثه‌ی اربعینِ بین نجف و کربلا را؛ نمی‌پسندند این حضور پُرشور و شورانگیز مردم را» (۲۶ شهریور)؛ «جریان تبلیغاتی گمراه‌کننده‌ای … که میخواهد … وانمود کند جوان ایرانی از ارزش‌ها گسسته است و به آینده ناامید است و احساس مسئولیّت نمی‌کند.» (۱۱ مهر، سخنرانی برای دانش‌آموختگان دانشگاه افسری) در همین سخنرانی یازدهم مهر، عامل خیزش سریعاً شناسایی می‌شود: «این برنامه‌ریزی کار آمریکا، کار رژیم غاصب و جعلی صهیونیستی و دنباله‌روهای آن‌ها است.» و البته، وقتی پای مقوله‌ی بزرگی به اسم «دنباله‌روها» وسط می‌آید، مفهوم «دشمن» به طور بالقوه به کل مردم ساکن فلات ایران بسط می‌یابد.

مخیله‌ی سیاسی‌ای که پایه‌های رژیمش را تا این حد از سوی مردم در خطر می‌بیند، ناگزیر به حکمرانی‌ای مبتنی بر سوءظن بدل می‌شود: «امنیّت زیرساخت همه‌ی ابعاد زندگی یک جامعه است، یک زیرساخت عمومی است؛ از مسائل شخصی بگیرید، تا مسائل اجتماعی، تا مسائل عمومی، تا مسائل خارجی؛ امنیّت زیرساخت همه‌ی این‌ها است.» (۱۱  مهر) (نکته‌ی در حاشیه این‌که، این تصور چقدر با تصور کسانی که دیکتاتوری رضاخان را توجیه می‌کنند هم‌خوان است. اساساً هر رژیم سلطانی‌ای بر سوءظن بنیاد دارد.) این مخیله‌ی سوءظنی شکل‌های حادی می‌یابد و پایش به نقاط بعضاً بعیدی می‌رسد؛ مثلاً، حتی لحن مداحی هم باید تحت کنترل و مراقبت امنیتی باشد:

این قسم امنیتی‌کردن افراطیِ جامعه‌ای که بیش از پیش متکثر و تکثرپذیر می‌شود، جامعه‌ای که به سوی گشودن افق‌ها و میدان‌های جدیدی برای میل حرکت می‌کند، خود عامل تشدید بحران سرمایه‌ی عاطفی است. در واقع، گسل اصلیِ زمین‌لرزه‌ی انقلابی‌ای که خیزش «زن، زندگی، آزادی»‌ فعال کرده است در همین‌جاست:‌ خارج‌شدن جریان‌های تولید میل از زیر کنترل پارانوییک حاکمیت.

دست خدا و دست مردم

خامنه‌ای در سخنرانی پایان مراسم حکومتی اربعین بر «معجزه‌آسایی» راهپیمایی اربعین تاکید کرد. او مراسمی را که هر سال میلیاردها تومان بودجه بابتش هدر می‌رود، «معجزه‌گون» و نتیجه‌ی مداخله‌ی «دست خدا» خواند–احتمالاً همان خدایی که دهه‌ی شصت خمینی بود و حالا خودش:

خامنه‌ای، با «معجزه‌گون و معجزه‌آسا» خواندن مراسم محبوبش، ندانسته، خیزشی را که از همان روز جوانه زده بود، توصیف می‌کرد. از قضا، خامنه‌ای به طرز بیمارگونی می‌کوشد برنامه‌ریزی‌شدگی را به خیزش ژینا نسبت بدهد؛ البته برنامه‌ریزی از سوی دشمنان خارجی و عوامل داخلی‌شان. با این‌همه، خیزش ژینا، بی هیچ ترتیبات و برنامه‌ای ظهور کرد، به نحوی‌که حتی خدای رژیم اسلامی نیز از آن شوکه شد، هرچند باز هم آن را به برنامه‌ریزی خوب «دشمن» نسبت داد: «در دلم به مهندسی خوب دشمن آفرین گفتم! خوب مهندسی کرده بود؛ همه چیز را در جای خود، به اندازه‌ی خود، آماده کرده بود.» (۲۲ دی)

اما شروع خیزش ژینا بیش‌تر چیزی بسان مداخله‌ی خداگون بود، اما نه خدای خامنه‌ای و نه «خدای متعال»، بلکه خدای رنگین‌کمان، خدای رنگارنگ کیان، آن‌که شاملو در «قصیده برای انسان ماه بهمن» ظهور و جهتش را چنین توصیف می‌کند: «و سوراخِ هر گلوله بر هر پیکر / دروازه‌یی‌ست که سه نفر صد نفر هزار نفر / که سیصد هزار نفر / از آن می‌گذرند / رو به بُرجِ زمردِ فردا.» یا آنی که اسماعیل خویی، در شعری برای نیوشا فرهی، «خدا–مردم»اش می‌نامد و فرد فرد کشتگان خیزش، و در ابتدای همه ژینا امینی، را شاید بتوان مصداق این «تو» تصور کرد: