مرگ زندانی نمادین نیست

تصویر خونین اوین

حملۀ اسرائیل به زندان اوین در ۲ تیر ۱۴۰۴ که تا این لحظه مطابق ادعای مقام‌های رسمی نزدیک به ۸۰ کشته داشته است، همچنان پرسش‌های بسیاری را برمی‌انگیزد. انفجاری که در ابتدا «حمله‌ای نمادین» با پهپاد به سردر اوین معرفی شد؛ اما پس از افشای جعلی بودن ویدئوی برخورد به سردر و انتشار اطلاعات و ویدئوهای دیگری از انفجارهای وسیع در سرتاسر محوطۀ اوین، می‌بایست با دقت بیشتری به این ماجرا پرداخت.

برای دادخواهان و زندانیان سابق اوین که بخش‌های مختلف این زندان را با خاطرات تلخ به یاد می‌آورند، زیستن در اوین نوستالژی ندارد و مردن زندانیان در آن هم نمی‌تواند نمادین باشد؛ همچنان که ریخته شدن خون سربازان وظیفه، خانواده‌های حاضر در ملاقات، مددکار و کادر درمان بهداری اوین، و وکلا و دیگر بیگناهان حاضر در آنجا را نباید نادیده گرفت.

با این مقدمه، می‌کوشم با تکیه به تجربۀ زیستۀ خود از زندان اوین و مشاهداتم از محوطۀ ویران‌ شده در مراجعه‌های مکرر - از همان لحظه‌های ابتدایی وقوع انفجار تاکنون - به پرسش‌هایی بپردازم که هنوز هم بی‌پاسخ مانده‌اند.

پرسش‌هایی که بی‌پاسخ مانده‌اند

حمله به اوین و تخریب آن چه فواید، آسیب‌ها یا عواقبی برای هر یک از این سه ممکن است داشته باشد؟

برای پاسخ به این پرسش، می‌توان سه عامل موثر در جنگ اخیر را در نظر گرفت و فایده، هزینه و همچنین پیامدهای این رخداد برای هر کدام را بررسی کرد:

پیش از پاسخ به این موارد هم فکر کنيم:

گفته‌ می‌شود هدف اصلی اسرائیل از حمله به زندان اوین کشتن عناصر خودش بوده؛ یعنی جاسوس‌هایش که توسط نیروهای جمهوری اسلامی ایران بازداشت شده بودند.

اگرچه رسانه‌های وابسته به اسرائیل دلیل حمله به زندان اوین را «حمله به نماد سرکوب حکومت آخوندی» اعلام کردند، اما حمله اسرائیل برخلاف آنچه خود ادعا کرد، صرفاً حملۀ نمادین نبود؛ بلکه انفجار در درهای جنوبی و شمالی، بهداری و سالن ملاقات باعث کشته شدن دست‌کم ۸۰ نفر از جمله ملاقات‌کنندگان و سربازان هم شد. اگرچه نام‌ تعدادی از زندانبانان و عوامل دادسرای اوین هم در لیست کشته‌شدگان دیده‌ می‌شود، اما پرسشی که به آن پاسخی داده نشده، این است که «نماد سرکوب»‌ می‌تواند قوه قضائیه، دادگاه انقلاب یا حتی دفتر سازمان زندان‌ها در همان نزدیک هم‌ باشد، پس چرا اوین؟ اگرچه در نگاه عمیق‌تر مجلس، دولت، ولایت فقیه و حوزۀ علمیه نقش پررنگ‌تری در سرکوب دارند، اما چرا زندان اوین انتخاب شد؟

حتی درون زندان اوین هم بازداشتگاه‌های قرارگاه ثارالله سپاه (مثل بند الف یک و دو الف) که کمتر از وزارت اطلاعات به جاسوس‌های اسرائیل پرداخت، در مقایسه با مقر وزارت اطلاعات (بند ۲۰۹) آسیب کمتری دیدند!

تخریب زندان اوین به نفع آن گروه‌های درون حاکمیت که‌ قصد سودجویی با تخلیۀ محوطه و فروش زمین‌های اوین داشتند هم شد.

در واقع، از سال‌ها پیش، بحث بسته شدن اوین و انتقال زندان به خارج شهر مطرح شده بود و اقدام اسرائیل در رسیدن آنان به این مقصود موثر بود. (برای نمونه، نگاه کنید به گزارش‌ ده سال قبل «صدای اقتصاد» با تیتر «بررسی قیمت یکی از گران‌ترین زندان های منطقه / زندان اوین چند؟» عطف به سخنان شهردار وقت،  محمدباقر قالیباف، در یکی جلسات شورای شهر، راجع به توافق‌های اولیه برای تغییر کاربری زندان اوین و انتقال زندان به خارج از شهر)

اما برای کنشگران سیاسی و دادخواهان، محبوس شدن در زندان‌های خارج از شهر به‌معنی دشوارتر شدن مسیر آزادی و بالاتر رفتن هزینه‌های کنشگری‌ خواهد بود. دور بودن زندان‌هایی مثل تهران بزرگ و قرچک و دشوارتر شدن ملاقات برای خانواده‌ها، نظارت کمتر بر رفتار زندانبانان در چنین زندان‌هایی و نبود امکانات اولیۀ زیست - مثل آب آشامیدنی سالم و رایگان، نبود تهویه و خنک‌کننده در هوای خیلی گرم تابستان - در کنار مشکلاتی چون وجود ساس از جمله دشواری‌ها است.

با این مقدمه، به بررسی فواید، آسیب‌ها و عواقب حمله و تخریب اوین برای هر کدام از سه عامل طرح شده می‌پردازیم.

۱. اسرائیل

الف. فواید احتمالی:‌

ب. آسیب‌های احتمالی:‌

ج. عواقب احتمالی:‌

۲. جمهوری اسلامی و نهادهای وابسته

الف. فواید احتمالی:‌

ب. آسیب‌های احتمالی:‌

ج: عواقب احتمالی:‌

۳. جامعۀ ایران، به‌ویژه کنشگران سیاسی و دادخواهان

الف. فواید احتمالی:‌

ب. آسیب‌های احتمالی:‌

ج. عواقب احتمالی:‌

آنچه دیدم، آنچه خواهیم دید

فراتر از سناریوهای مطروح شده حول این سه عامل موثر در تحول‌های جنگ اخیر که برخی از احتمال‌های آن با داده‌های ما دادخواهان از ساختار فیزیکی و اداری قابل محک زدن است، بررسی میدانی از واقعۀ حمله به اوین ضروری بود. از همین رو، پس از حملۀ اسرائیل به زندان اوین، بنابر نگرانی‌ها و پرسش‌هایی که در ذهنم ایجاد شده بود، شخصاً چند بار در روزهای مختلف به نزدیکی این زندان رفتم.

روز اول، و در لحظه‌های نخست پس از وقوع انفجار، جو شدید امنیتی در خیابان‌ها و بزرگراه‌های اطراف حاکم بود. از بالای اوین و در‌ ورودی ولنجک و درکه، ایست و بازرسی‌هایی مستقر شده بود که مانع از ورود افراد غیرمحلی به اطراف زندان می‌شدند. از پایین زندان هم، فقط از زاویۀ بزرگراهی که البته دید آن به زندان را با ایرانیت‌ها و پلاکاردها تقریباً مسدود کرده‌اند، به‌سختی و از دور می‌شد صحنه‌هایی بسیار دلخراش را دید: آتش شدید و بوی اجساد سوخته؛ انتقال زندانیان به اتوبوس‌هایی که اطراف پارک شده بود؛ شیون خانواده‌هایی که نگران عزیزانشان بودند؛ و...

روز بعد هم جو همچنان امنیتی بود، اما از کمی نزدیک‌تر زندان را دیدم و متوجه تخریب شدید ورودی‌های شمالی و جنوبی شدم. یعنی از درب سالن ملاقات و درب جنوبی فقط دو حفره و آوار مانده بود.

چند روز بعد و با حذف ایست و بازرسی‌ها، در مراجعۀ سوم، موفق شدم نزدیک‌تر بروم و در آنجا بود که فهمیدم فاجعه بسیار شدیدتر از آن چیزی است که رسانه‌ها نشان داده‌اند. دو حفرۀ بسیار عمیق در شمال و جنوب زندان؛ یعنی یک مرحله فراتر از با خاک یکسان شدن: تا جایی که چشم کار‌ می‌کند، حفره و آوار‌.

روز دیگر هم به محل فاجعه بازگشتم و دیدم که کارگران مشغول ساخت دیوار کوتاه در ضلع شمالی زندان هستند؛ احتمالاً صرفاً به این دلیل که آوار‌ خرابی‌ها کمتر دیده شود.

با تکیه به این مشاهده‌های میدانی می‌توان به جرأت  گفت که ادعای اسرائیل مبنی بر حمله به «نماد سرکوب» با تخریب بخش‌هایی مانند بهداری و سالن ملاقات همخوانی ندارد. درهای جنوبی و شمالی زندان طوری مورد حمله موشک‌های اسرائیل قرار گرفته که با عبور از خیابان‌های اطراف زندان اوین‌ نشانه‌های آن همچون آن دو چالۀ بسیار عمیق را می‌توان دید.

بنابراین، به‌جرأت می‌توانم بگویم که ادعای حملۀ نمادین کاملاً مضحک و دروغ است و ضمن واکاوی انگیزه‌های متجاوز، باید نگران آیندۀ زندانیان نیز باشیم . زندانیانی که اکنون در زندان‌هایی با شرایط به‌مراتب دشوارتر همچون زندان زنان قرچک و زندان فشافویه (تهران بزرگ) به سر می‌برند.