فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای میراث تاریخی و فرهنگی دشت قزوین

بر اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، فرونشست زمین در دشت قزوین تهدیدی جدی برای آثار تاریخی و زیرساخت‌های این منطقه ایجاد کرده است. معصومه آمیغ‌پی، رئیس اداره ترازیابی دقیق و تداخل‌سنجی راداری این سازمان، اعلام کرد که حدود ۲۷۵۰ کیلومتر مربع از مناطق شهرستان‌های بوئین‌زهرا، البرز، آبیک و نواحی شهری قزوین، عصمت‌آباد، ارداق، شال، دانسفهان، پل‌شاه‌عباسی، خاکعلی، شریفه، الوند، اقبالیه، محمودآباد نمونه، نرجه و تاکستان تحت تأثیر فرونشست قرار دارند.

دشت قزوین، یکی از مناطق کهن و مهم فرهنگی ایران، میزبان آثار تاریخی ارزشمندی از دوران‌های مختلف است که برخی از آن‌ها در سطح ملی و جهانی اهمیت دارند. این دشت با محوطه‌های باستانی برجسته، اطلاعات کم‌نظیری درباره شکل‌گیری جوامع اولیه کشاورزی و استقرارگاه‌های انسانی در ایران باستان ارائه می‌دهد.

تپه زاغه، واقع در نزدیکی دهستان سگزآباد، از شاخص‌ترین آثار باستان‌شناسی دشت قزوین است. این تپه با قدمتی از اواخر هزاره ششم قبل از میلاد و وسعتی حدود ۲۰٬۰۰۰ متر مربع، بقایای معماری، سفالینه‌های نفیس و شواهدی از استقرار دائمی را در خود جای داده است. در مجاورت آن، تپه قبرستان قرار دارد که بقایای آن زیر لایه‌های شن و ماسه مدفون است. سفال‌های مکشوفه از این تپه با نقش‌های انسانی، حیوانی و هندسی، نشان‌دهنده استفاده متناوب آن به‌عنوان محل سکونت و قبرستان از هزاره پنجم تا اول پیش از میلاد است. همچنین، محوطه‌ای در جنوب غربی تپه زاغه، بقایای انسان‌های اولیه را آشکار کرده است. محوطه سگزآباد نیز، در ۱۰ کیلومتری غرب شهر بوئین‌زهرا و نزدیک تپه زاغه و قبرستان، با وسعت ۲۰۰۰ متر مربع، سفال‌هایی از قدیمی‌ترین دوره‌های استقرار انسانی را در بر دارد.

این محوطه‌ها و تپه‌ها از نظر باستان‌شناسی اهمیت بسزایی دارند و یافته‌های آن‌ها، به‌ویژه در تپه زاغه و سگزآباد، در پژوهش‌های پیش از تاریخ ایران جایگاه ویژه‌ای دارند. برخی کارشناسان این آثار را هم‌ردیف مجموعه‌های مهمی چون چغازنبیل و شهرسوخته می‌دانند، که نشان‌دهنده ارزش والای تمدنی و تاریخی دشت قزوین است.

فرونشست زمین به‌طور مستقیم بناهای تاریخی ارزشمند دشت قزوین، از جمله قلعه پس‌پر، حیدرآباد و تپه درنا آباد را در معرض خطر قرار داده است. تخریب این آثار به‌دلیل فرونشست می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به میراث فرهنگی کشور وارد کند.

شدت گرفتن فرونشست زمین

بر اساس آخرین محاسبات، نرخ فرونشست در دشت قزوین از ۱۹ سانتی‌متر در سال (سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹) به ۳۰ سانتی‌متر در سال (سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳) افزایش یافته است. این افزایش ۱۱ سانتی‌متری، به‌ویژه در زمین‌های کشاورزی مناطق ارداق، اک، اسفرورین، بوئین‌زهرا، شال و آبیک، نشان‌دهنده فشار بیش از حد بر منابع آب زیرزمینی به منظور مصارف کشاورزی است. افت سطح آب زیرزمینی در این دشت نیز این موضوع را تأیید می‌کند.

فرونشست زمین به‌عنوان پدیده‌ای جدی ناشی از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، استخراج بی‌رویه منابع طبیعی و فعالیت‌های انسانی، تأثیرات مخربی بر میراث فرهنگی و آثار تاریخی دارد. این پدیده باعث ترک‌خوردگی، کج‌شدگی و حتی تخریب کامل سازه‌های تاریخی می‌شود، به‌ویژه در مناطقی که بناهای قدیمی بر روی خاک‌های سست یا رسوبی قرار گرفته‌اند. فرونشست می‌تواند پی بناها را ناپایدار کند، دیوارها و طاق‌ها را دچار شکست کند و در بلندمدت منجر به از بین رفتن غیرقابل‌جبران آثار تاریخی ارزشمند شود. علاوه بر این، تغییرات ایجادشده در سطح زمین ممکن است الگوی جریان آب‌های زیرسطحی را تغییر دهد و رطوبت مورد نیاز برای حفظ برخی مصالح سنتی را از بین ببرد. در نتیجه، فرونشست نه‌تنها تهدیدی برای یکپارچگی فیزیکی میراث فرهنگی است، بلکه هویت تاریخی و فرهنگی جوامع را نیز به خطر می‌اندازد.

علاوه بر آثار تاریخی، فرونشست زمین به زیرساخت‌های حیاتی منطقه نیز آسیب رسانده است. بخشی از راه‌های اصلی، جاده‌های مواصلاتی، راه‌آهن، فرودگاه هواپیماهای سبک و خطوط انتقال نیرو در پهنه‌های تحت تأثیر فرونشست قرار دارند. این موضوع نه‌تنها امنیت این زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند تبعات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای برای منطقه به دنبال داشته باشد.

ضرورت اقدام فوری

دشت قزوین، واقع در شمال غربی ایران، یکی از وسیع‌ترین و حاصلخیزترین دشت‌های کشور است که در مجاورت رشته‌کوه البرز قرار دارد. این منطقه به دلیل منابع آبی فراوان، خاک حاصلخیز و دسترسی مناسب، از گذشته‌های دور بستر زندگی و رشد تمدن‌های اولیه بوده است. دشت قزوین با محوطه‌های باستانی کهن مانند تپه زاغه، تپه سگزآباد، تپه قبرستان و محوطه تاریخی چهاربنه شهرت دارد. آثار کشف‌شده در این تپه‌ها نشان‌دهنده استقرار بشر از هزاره ششم پیش از میلاد و شکل‌گیری نخستین جوامع کشاورزی و روستایی است. این یافته‌های باستان‌شناسی اطلاعات ارزشمندی درباره شیوه‌های معیشت، معماری، دفن مردگان و تحولات اجتماعی در دوران پیش از تاریخ ایران ارائه داده‌اند و از نظر علمی با تمدن‌های مهمی چون چغازنبیل و شهرسوخته هم‌ردیف هستند.

دشت قزوین به دلیل منابع آبی، خاک مرغوب و اقلیم مناسب، یکی از مهم‌ترین قطب‌های کشاورزی کشور محسوب می‌شود و تولید محصولاتی مانند گندم، ذرت، انگور و صیفی‌جات در آن از اهمیت بالایی برخوردار است. علاوه بر کشاورزی، وجود شهرک‌های صنعتی، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و نزدیکی به تهران، این منطقه را به یک مرکز استراتژیک اقتصادی تبدیل کرده است. از نظر زیست‌محیطی نیز دشت قزوین به واسطه گونه‌های گیاهی و جانوری متنوع، زیستگاه مهمی برای حیات وحش منطقه است و منابع آبی سطحی و زیرزمینی آن نقش حیاتی در توسعه پایدار کشاورزی و سکونت دارند.

این دشت همواره دروازه ارتباطی غرب و شمال غرب ایران با فلات مرکزی بوده و تأثیرات فرهنگی متعددی را تجربه کرده است. افزون بر محوطه‌های باستانی، بناهای ارزشمند تاریخی و معماری اسلامی در شهر قزوین و اطراف آن بر غنای فرهنگی این منطقه افزوده است. دشت قزوین با موقعیت جغرافیایی ممتاز، پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی، ظرفیت‌های عظیم کشاورزی و اقتصادی و ارزش‌های زیست‌محیطی، جایگاهی بی‌بدیل در تاریخ و جغرافیای ایران دارد و نقش مهمی در شناخت تمدن و توسعه معاصر کشور ایفا می‌کند.

برای مقابله با فرونشست زمین، مدیریت صحیح منابع آب زیرزمینی ضروری است. کاهش برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی (مانند نفوذ آب باران به داخل زمین) و بازچرخانی آب‌های مصرفی می‌تواند به حفظ تعادل آبخوان‌ها کمک کند. همچنین، نظارت دقیق بر حفر چاه‌های غیرمجاز و اجرای قوانین سخت‌گیرانه در این زمینه از راهکارهای مؤثر است. در مناطق شهری، کنترل ساخت‌وساز و استفاده از فناوری‌های سازگار با زمین‌های ناپایدار (مانند شمع‌کوبی و بهسازی خاک) می‌تواند از تشدید فرونشست جلوگیری کند.

از سوی دیگر، کشاورزی پایدار نیز نقش کلیدی در کاهش فرونشست دارد. جایگزینی روش‌های آبیاری سنتی با سیستم‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و کشت محصولات کم‌آب‌بر می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد. همچنین، افزایش پوشش گیاهی و احیای مراتع به تقویت خاک و جذب بیشتر آب باران کمک می‌کند. آموزش جوامع محلی و افزایش آگاهی درباره پیامدهای فرونشست، همراه با برنامه‌ریزی‌های بلندمدت دولتی، می‌تواند در حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از تخریب بیشتر زمین مؤثر باشد.