حفاظت از باغ‌شهر بم: چالش‌های تغییر کاربری و ضرورت حفظ میراث جهانی یونسکو

 تبدیل باغ‌ها و نخلستان‌های بم به کاربری‌های مسکونی

گزارش‌های متعددی از نگرانی‌ها درباره تبدیل باغ‌ها و نخلستان‌های بم به کاربری‌های مسکونی منتشر شده است. بر اساس اعلام مسئولان، در سال‌های اخیر حدود ۶۰۰ هکتار از نخلستان‌های این شهر تخریب شده، که این امر تهدیدی جدی برای اصالت و یکپارچگی منظر فرهنگی بم به شمار می‌رود.

آرش شکیبایی مجد، مدیر مرکز بم‌شناسی هشدار داده است که باغ‌شهر بم به دلیل تغییر کاربری باغ‌ها از فضای سبز و کشاورزی به کاربری‌های مسکونی و تجاری در معرض خطر خروج از فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. به گفته او، این تغییرات می‌تواند هویت تاریخی باغ‌شهر بم را تخریب کرده و به اصالت و یکپارچگی منظر فرهنگی آن، که شامل نخلستان‌ها، قنات‌ها، کویر و ارگ تاریخی است، آسیب برساند.

شکیبایی همچنین تأکید کرده است که دخل و تصرف‌های غیراصولی می‌تواند ارزش‌های مورد تأکید یونسکو را تضعیف کند و به حذف این اثر از فهرست جهانی منجر شود. او همچنین به آسیب‌های احتمالی به قنات‌ها و اکوسیستم پایدار بم اشاره کرده و نسبت به تکرار سرنوشت مناطقی مانند دشت ارژن و پریشان، که به دلیل بی‌توجهی از فهرست یونسکو خارج شدند، ابراز نگرانی کرده است.

همزمان با این هشدارها، به نقل از خبرگزاری دولت (ایرنا)، در تاریخ ۲۱ خرداد ۱۴۰۴، بهنام جعفری‌زاده، دادستان عمومی و انقلاب شهرستان بم، در نشستی مشترک با اعضای شورای شهر بم و مسئولان قضایی، بر لزوم حفظ کاربری باغی و جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری باغ‌های این شهر تأکید کرد.

جعفری‌زاده در این نشست به اهمیت تعاملات بین‌سازمانی در حل مسائل شهری اشاره کرد و سرانجام وعده داد که «هماهنگی‌های لازم» برای پیشگیری از تغییر کاربری باغ‌ها در «جلسات آتی» شورای پیشگیری از وقوع جرم پیگیری خواهد شد.

احتمال خروج ارگ بم از فهرست جهانی یونسکو

ارگ بم، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری خشتی جهان، پس از زلزله ویرانگر دی‌ ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) به دلیل ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و معماری منحصربه‌فردش در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴ میلادی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

این سازه تاریخی که قدمتی بیش از دو هزار سال دارد، نمایانگر تمدن و فرهنگ غنی منطقه بم و نمونه‌ای استثنایی از شهرسازی و مهندسی باستانی ایران است. علی‌رغم آسیب‌های شدید ناشی از زلزله، بخش‌های باقی‌مانده ارگ همچنان اصالت و یکپارچگی خود را حفظ کرده بودند و به‌عنوان شاهدی بر پایداری و اهمیت تاریخی این اثر شناخته شدند. یونسکو با ثبت این اثر نه‌تنها به ارزش ذاتی آن توجه داشت، بلکه قصد داشت با جلب توجه جهانی، زمینه‌ساز حفاظت و بازسازی این میراث ارزشمند شود.

ثبت ارگ بم در فهرست میراث جهانی پس از زلزله همچنین به منظور تأکید بر ضرورت بازسازی و حفاظت اضطراری این اثر در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی صورت گرفت. زلزله ۲۰۰۳ بخش‌های زیادی از ارگ و منظر فرهنگی اطراف آن، شامل نخلستان‌ها و قنات‌ها، را تخریب کرد، اما این فاجعه انگیزه‌ای برای همکاری‌های بین‌المللی در راستای مرمت و احیای این مجموعه شد. یونسکو با قرار دادن ارگ بم در فهرست میراث در خطر، منابع و حمایت‌های جهانی را برای بازسازی اصولی و حفظ هویت باغ‌شهر بم بسیج کرد. این اقدام همچنین پیامی بود برای حفاظت از دیگر آثار تاریخی در برابر بلایای طبیعی، با تأکید بر اهمیت حفظ میراث فرهنگی به‌عنوان بخشی از هویت بشری.

برای حفظ ارگ بم در فهرست میراث جهانی یونسکو، این سازمان شرایطی سخت‌گیرانه مبتنی بر حفظ اصالت، یکپارچگی و مدیریت پایدار اثر تعیین کرده است. این شرایط شامل حفاظت از ساختارهای تاریخی ارگ، منظر فرهنگی اطراف آن (نخلستان‌ها، قنات‌ها و بیابان لوت) و جلوگیری از هرگونه تغییر کاربری یا ساخت‌وساز غیرمجاز است که به هویت باغ‌شهر بم آسیب برساند.

یونسکو همچنین بر اجرای برنامه‌های مدیریتی مؤثر، نظارت مستمر، مرمت اصولی با استفاده از مواد و تکنیک‌های سنتی و حفاظت از اکوسیستم مرتبط با قنات‌ها و نخلستان‌ها تأکید دارد. علاوه بر این، همکاری با جامعه محلی و تأمین منابع مالی برای حفاظت و آموزش، از دیگر الزامات است. عدم رعایت این شرایط، به‌ویژه تغییر کاربری باغ ها یا تخریب بیشتر منظر فرهنگی، می‌تواند ارگ بم را در معرض خطر خروج از فهرست قرار دهد.

خروج ارگ بم از فهرست میراث جهانی یونسکو پیامدهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای خواهد داشت. از منظر فرهنگی، این اتفاق به معنای کاهش اعتبار جهانی این اثر و تضعیف هویت تاریخی و فرهنگی منطقه بم است که می‌تواند حس غرور ملی و محلی را تحت تأثیر قرار دهد. از نظر اقتصادی، حذف از فهرست یونسکو به کاهش جذب گردشگران داخلی و بین‌المللی منجر شده و فرصت‌های شغلی مرتبط با گردشگری و صنایع وابسته را محدود می‌کند. همچنین، این امر حمایت‌های مالی و فنی بین‌المللی برای مرمت و حفاظت را قطع کرده و بم را در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی آسیب‌پذیرتر می‌سازد. تجربه‌هایی مانند خروج دشت ارژن و پریشان از فهرست یونسکو نشان‌دهنده افت جایگاه جهانی و بی‌توجهی بیشتر به این آثار است که می‌تواند سرنوشتی مشابه برای بم به همراه داشته باشد.

منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم

با وجود تنش آبی، منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم، واقع در ۱۰ کیلومتری شرق شهر بم، که در سال ۱۳۷۶ با وسعت ۲۳۰۰ هکتار و با کاربری صنعتی و گردشگری تأسیس شد، به یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های صنعتی جنوب شرق ایران تبدیل شده است. این منطقه که تاکنون ۶ فاز آن به بهره‌برداری رسیده، میزبان حدود ۵۰ کارخانه و واحد تولیدی است و مجموعه گردشگری و تفریحی آن سالانه پذیرای گردشگران بسیاری است.

تغییر کاربری باغ‌های بم از کشاورزی به ساخت‌وساز مسکونی یا تجاری، عمدتاً به دلیل انگیزه‌های اقتصادی کوتاه‌مدت مانند سودآوری سریع ناشی از فروش زمین و توسعه املاک در منطقه‌ای با تقاضای روبه‌رشد هدایت می‌شود. این اقدامات می‌توانند درآمد فوری برای مالکان زمین و سرمایه‌گذاران ایجاد کنند، به‌ویژه در شرایطی که ارزش زمین‌های مسکونی و تجاری به دلیل توسعه صنعتی، مانند خودروسازی در ارگ جدید، افزایش یافته است. با این حال، حفظ باغ‌ها به‌عنوان بخشی از منظر فرهنگی ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو، ارزش بلندمدت اقتصادی و فرهنگی بیشتری دارد. باغ‌های بم، همراه با ارگ تاریخی و قنات‌ها، جاذبه‌ای کلیدی برای گردشگران داخلی و بین‌المللی هستند که می‌توانند از طریق اکوتوریسم، کشاورزی پایدار و فعالیت‌های فرهنگی، درآمد پایداری ایجاد کنند. تخریب این باغ‌ها نه‌تنها هویت تاریخی بم را از بین می‌برد، بلکه با خطر خروج از فهرست یونسکو، کاهش گردشگران و قطع حمایت‌های بین‌المللی، پتانسیل اقتصادی منطقه را در بلندمدت به‌شدت تضعیف می‌کند.

توسعه صنعت خودروسازی در منطقه‌ای با تنش آبی، مانند منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم، از منظر اقتصادی با چالش‌های جدی مواجه است. اگرچه این صنعت با ایجاد اشتغال برای حدود 20 هزار نفر و تولید بیش از 200 هزار خودرو در سال گذشته، نقش مهمی در اقتصاد منطقه ایفا کرده است، اما مصرف بالای آب در فرآیندهای تولید خودرو، به‌ویژه در بخش‌های خنک‌کننده و رنگ‌آمیزی، با محدودیت‌های منابع آبی منطقه در تضاد است. هزینه‌های زیست‌محیطی ناشی از فشار بر منابع آب زیرزمینی و اکوسیستم شکننده بم، به‌ویژه در نزدیکی آثار میراث جهانی مانند ارگ بم و قنات‌ها، می‌تواند توجیه اقتصادی این توسعه را تضعیف کند. برای پایداری اقتصادی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌آب‌بر و بازیافت آب یا انتقال فعالیت‌های صنعتی آب‌بر به مناطق با منابع آبی غنی‌تر ضروری است، در غیر این صورت، هزینه‌های بلندمدت زیست‌محیطی و اجتماعی ممکن است از منافع اقتصادی پیشی بگیرد.

راهکارهای حفاظت

راهکارهای پایدار برای حفاظت از باغ‌شهر بم و منظر فرهنگی آن، از جمله ارگ بم، نخلستان‌ها و قنات‌ها، بر توسعه صنعت خودروسازی در منطقه‌ای با تنش آبی اولویت دارد. حفاظت از این میراث جهانی نه‌تنها هویت فرهنگی و تاریخی بم را حفظ می‌کند، بلکه از طریق توسعه گردشگری پایدار، مانند اکوتوریسم و اقامتگاه‌های بوم‌گردی، می‌تواند درآمد بلندمدت و پایداری برای منطقه ایجاد کند. در مقابل، توسعه خودروسازی، با وجود ایجاد اشتغال (حدود ۲۰ هزار شغل و تولید ۲۰۰ هزار خودرو در سال گذشته)، به دلیل مصرف بالای آب در فرآیندهای تولید و فشار بر منابع آبی محدود بم، تهدیدی برای اکوسیستم شکننده منطقه و آثار میراث جهانی آن است.

داده‌های مستند نشان می‌دهند که تخریب ۶۰۰ هکتار از ۳۲۰۰ هکتار باغ‌های بم تا سال ۱۴۰۴ عمدتاً به دلیل تغییر کاربری و توسعه صنعتی بوده است، که این روند می‌تواند به خروج بم از فهرست یونسکو منجر شود و پیامدهای فرهنگی، اقتصادی (کاهش گردشگری) و زیست‌محیطی جدی به دنبال داشته باشد.

راهکارهایی مانند ایجاد صندوق حفاظت با مشارکت بخش خصوصی و دولتی، استفاده از فناوری نظارتی (سنجش از راه دور)، و همکاری بین‌بخشی (شهرداری، قوه قضاییه، وزارت میراث فرهنگی) می‌توانند حفاظت پایدار را تضمین کنند و جایگزین اقتصادی مناسب‌تری نسبت به توسعه صنعتی آب‌بر ارائه دهند. بنابراین، سرمایه‌گذاری در حفاظت میراث فرهنگی و گردشگری پایدار، با توجه به تنش آبی و ارزش جهانی بم، توجیه اقتصادی و زیست‌محیطی بیشتری دارد.