زمین فرونشسته، سدهای خالی؛ ایران در آستانه بی‌آبی تاریخی

سال‌هاست که کارشناسان درباره بحران آب در ایران هشدار می‌دهند. اما در حال حاضر، با خشکسالی‌های پیاپی و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، چشم‌انداز کشور بیش از هر زمان دیگری تیره به نظر می‌رسد.

بارانی که نمی‌بارد، گرمایی که می‌ماند

بر اساس گزارشی که در گاردین منتشر شده است، پنج سال اخیر برای ایران، سال‌های خشکی بوده است. در تهران، میزان بارش در سال گذشته ۴۲ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بود. دمای هوا نیز در سه دهه گذشته حدود ۱٬۸ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است. شینا انصاری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، می‌گوید این تغییرات مستقیم ناشی از تغییرات اقلیمی است و بر همه جنبه‌های زندگی اثر گذاشته است.

سدهایی که ته کشیدند

بحران آب در ذخایر سطحی کشور هم خود را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های رسمی، در شهریور سال جاری حجم ذخایر سدهای ایران به حدود ۱۸٬۸ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به سال قبل ۲۵ درصد کمتر است. میزان پرشدگی مخازن در سطح کشور تنها ۳۶ درصد گزارش شده است.

سدهای مهم اطراف تهران و البرز ـ از امیرکبیر تا لار و طالقان ـ در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارند:

در سامانه شرق (لتیان–ماملو) هم وضعیت بحرانی است؛ مجموع ذخایر به ۴۱ میلیون مترمکعب کاهش یافته که معادل ۱۳ درصد پرشدگی است.

سرزمین‌های فرونشسته و دریاچه‌های خشکیده

بحران آب فقط به سدها محدود نیست. برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، به‌ویژه برای کشاورزی، به فرونشست زمین در بخش‌های وسیعی از ایران منجر شده است. اصفهان نمونه بارز این فاجعه است: ترک‌ها و نشست‌های زمین به زیرساخت‌های حیاتی مانند مدارس، کتابخانه‌ها، بیمارستان‌ها و حتی خطوط مترو آسیب زده‌اند.

دریاچه ارومیه نیز به آستانه نابودی رسیده است. عمق این دریاچه به نیم متر کاهش یافته و کارشناسان هشدار می‌دهند اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، ارومیه به‌زودی به خاطره‌ای از گذشته بدل خواهد شد.

کشاورزی پرمصرف، سیاست‌های نادرست

بخش بزرگی از بحران کنونی ریشه در سیاست‌های کشاورزی دارد. ایران همچنان مقادیر زیادی از محصولات پرآب مانند برنج و هندوانه را تولید می‌کند. در کنار آن، هزاران چاه غیرمجاز هر سال آب بیشتری را از دل زمین می‌کشند. این وضعیت باعث شده منابع زیرزمینی با سرعتی فراتر از توان طبیعی‌شان تخلیه شوند.

راهکارها و امیدها

با این حال، بر اساس گزارش گاردین نشانه‌هایی از تغییر دیده می‌شود. مقام‌های ایران اعلام کرده‌اند که می‌خواهند در اولویت‌بندی مصرف آب بازنگری کنند؛ به‌گونه‌ای که تالاب‌ها و دریاچه‌ها در صدر فهرست حفاظت قرار گیرند.

پیشنهادها شامل:

آینده‌ای که مبهم است

با وجود این تلاش‌ها، کارشناسان هشدار می‌دهند تغییر اقلیم سریع‌تر از توان سیاست‌گذاری‌ها پیش می‌رود. برخی آسیب‌ها، مانند فرونشست زمین یا خشک شدن تالاب‌ها، ممکن است دیگر قابل جبران نباشد. از سوی دیگر، کشاورزان و جوامع محلی که سال‌ها به شیوه‌های پرمصرف آبیاری خو گرفته‌اند، در برابر تغییر مقاومت می‌کنند.

ایران در نقطه عطفی تاریخی ایستاده است: یا قادر است با اصلاحات سخت و بنیادین منابع آبی‌اش را برای آینده حفظ کند، یا در غیر این صورت خطر خشک شدن کامل سرزمینی که قرن‌ها بر پایه آب و قنات زنده مانده، بیش از پیش واقعیت پیدا خواهد کرد.