برادران عرب کجای مقاومت فلسطین‌ ایستاده‌اند؟

رنه برتیه[1]، پژوهشگر فرانسوی و نویسندۀ آنارشیست، سه دهه قبل در کتاب اسرائیل ـ فلسطین، جهانی‌سازی و ‌ملی‌گرایی‌های خرد[2] به مسائلی پرداخته است که امروز بار دیگر جلوه می‌یابند. از آن جمله، موضع دولت‌های عربی در قبال مسئلۀ فلسطین است که در گزیده‌هایی از کتاب که به‌تازگی در فیسبوک خود منتشر کرد، بازتاب یافت. نویسنده این نوشتار به بهانۀ ترجمۀ این گزیده‌ها به این کتاب پرداخته است.

از آقای برتیه که روی تاریخ آنارشیسم و به‌ویژه آثار میخائیل باکونین[3] تمرکز دارد، کتاب‌هایی چون سوسیال‌دموکراسی و آنارشیسم[4] و علم و جامعه[5] منتشر شده که ترجمه‌های انگلیسی آن در آرشیو‌های آنلاین آنارشیستی در دسترس قرار دارند. همچنین مقالاتی به فارسی ترجمه شده که از آن جمله می‌توان به «مارکسیسم و آنارشیسم: نزدیکی، ترکیب یا جدایی؟» اشاره کرد.

یادآوری کتابی تاریخی

کتاب اسرائیل ـ فلسطین، جهانی‌سازی و ‌ملی‌گرایی‌های خرد (منتشرشده در سال ۱۹۹۸، در انتشارات آکراتی[6]) از دیدگاه آنارشیستی و آزادی‌خواهانه[7]) به بررسی مناقشۀ اسرائیل ـ فلسطین می‌پردازد. اهمیت این کتاب عمدتاً در جنبه‌های زیر است:

نکات کلیدی پوشش‌داده‌شده در کتاب برتیه عبارت‌اند از:

نقاط قوت کتاب

از نقاط قوت کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کتاب برتیه از منظر آنارشیستی (با الهام از نظریه‌پردازانی مانند باکونین) به تحلیل تشکیل دولت‌ها و نقش خشونت در آن‌ها می‌پردازد. این دیدگاه، که دولت‌ها (از جمله اسرائیل) را ابزار سرکوب و استعمار می‌بیند، برای افرادی که به دنبال تحلیل‌های غیرمتعارف و ضددولتی هستند، جذاب است. برتیه به‌جای تمرکز بر روایت‌های ملی‌گرایانه یا مذهبی، بر روابط قدرت، طبقات اجتماعی، و امپریالیسم تأکید دارد.

او ادعاهای تاریخی (مانند حق یهودیان به فلسطین بر اساس روایت‌های باستانی) را رد می‌کند و به‌جای آن بر حقوق انسانی و برابر همه ساکنان (فلسطینی و اسرائیلی) تمرکز می‌کند، که این دیدگاه برای جویندگان حقیقتی که به‌دنبال نقد ایدئولوژی‌های مسلط هستند، ارزشمند است.

برتیه به روابط پنهان اقتصادی بین کشورهای عربی و اسرائیل (مانند تجارت نفت و مبادلات تجاری به ارزش ۱٬۴ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۳) و نقش امپریالیسم در حفظ این روابط پرداخته است. این تحلیل برای درک اینکه چرا کشورهای عربی حمایت واقعی از فلسطین (و به‌ویژه غزه) نشان نمی‌دهند، مفید است.

او همچنین به استفاده ابزاری از آرمان فلسطین توسط رژیم‌های عربی برای سرکوب مطالبات اجتماعی داخلی اشاره می‌کند، که به خوانندگان کمک می‌کند تا پویایی‌های منطقه‌ای را فراتر از روایت‌های ساده‌انگارانه "دوست و دشمن" درک کنند.

برتیه توافق اسلو (۱۹۹۳) را به‌عنوان یک «توافق فریبنده» نقد می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این توافقات به جای حل مسئله، به تداوم استعمار و سرکوب (مانند حملات اسرائیل به غزه و کرانه باختری) منجر شد. این دیدگاه برای جویندگان حقیقتی که به دنبال درک شکست فرآیندهای صلح هستند، روشنگر است.

این کتاب به دلیل تأکید بر مبارزه طبقاتی، نقد بورژوازی عرب، و نقش امپریالیسم جهانی (به‌ویژه ایالات متحده) در مناقشه، منبعی ارزشمند است. برتیه به‌جای تمرکز صرف بر اسرائیل، شبکه‌ای از منافع جهانی را تحلیل می‌کند که برای فعالان و محققان این حوزه جذاب است.

محدودیت‌های کتاب

مطالعۀ این کتاب برای جویندگان حقایق جنگ فلسطین و اسرائیل، به‌ویژه از منظر آنارشیستی، می‌تواند مفید باشد، اما با ملاحظات خاصی چون:

کتاب اصلی ۲۵۰ صفحه دارد. این گزیده‌‌ها از کتاب  بر جنبه‌های سیاسی-اقتصادی تمرکز دارند، اما کتاب کامل شامل تحلیل‌های گسترده‌تری مانند نظریه‌های آنارشیستی تشکیل دولت، نقد ایدئولوژیک زایونیسم (صهیونیسم)، و چشم‌اندازهای آینده است.

این کتاب در سال ۱۹۹۸ منتشر شده و بنابراین تحولات مهم پس از آن، مانند محاصره غزه (از ۲۰۰۷)، جنگ‌های متعدد در غزه (۲۰۰۸، ۲۰۱۴، ۲۰۲۳-۲۰۲۵)، یا تغییرات ژئوپلیتیکی اخیر (مانند توافق‌نامه‌های ابراهیم در ۲۰۲۰) را پوشش نمی‌دهد. برای محققانی که به‌دنبال اطلاعات به‌روز هستند، این کتاب تنها زمینه تاریخی فراهم می‌کند و باید با منابع جدیدتر تکمیل شود.

به‌عنوان مثال، بحران انسانی کنونی در غزه (مانند کمبود غذا، آب، و زیرساخت‌های بهداشتی) یا ابعاد نظامی اخیر در این کتاب غایب است.

کتاب به‌طور کلی به مسئلۀ فلسطین می‌پردازد و غزه را به‌عنوان بخشی از سرزمین‌های اشغالی (مثالی از خشونت‌های مداوم با اشاره به حملات اسرائیل در غزه و کرانه باختری پس از توافق اسلو در ۱۹۹۳) بررسی می‌کند. اگر خواننده به‌دنبال جزئیات خاص دربارۀ غزه (مانند شرایط زندگی، مقاومت محلی، یا تأثیر محاصره) باشد، این کتاب اطلاعات محدودی ارائه می‌دهد.

آنچه در ادامه می‌آید، ترجمۀ این گزیده‌ها از متن فرانسوی است.

عناصر پاسخ به: چرا کشورهای عربی از مردم غزه حمایت نمی‌کنند؟

«بسیار از «وحدت عربی» سخن گفته شد، اما این مفهوم تنها در حد یک آرزو باقی ماند، زیرا تحقق آن نیازمند مبارزه‌ای انقلابی و طولانی‌مدت علیه امپریالیسم بود، و بورژوازی محافظه‌کار عرب بیش از هر چیز از ورود توده‌ها به صحنۀ سیاسی، اجرای اصلاحات ارضی و، برای پادشاهی‌های خلیج، به چالش کشیده شدن توزیع رانت نفتی هراس داشت. نوعی همدستی واقعی بین طبقات حاکم کشورهای عربی و کشورهای صنعتی‌شده وجود داشت، و اسرائیل با ارائۀ خود به‌عنوان دشمن مشترک همۀ اعراب، خدمتی بزرگ به رهبران عرب ارائه می‌داد، زیرا این امر به آن‌ها امکان می‌داد تا دشمن واقعی، یعنی امپریالیسم را که نمی‌خواستند علیه آن بسیج شوند، پنهان کنند. برای سرپوش گذاشتن بر ناتوانی خود، این نخبگان عرب حتی به رقابت‌های ناسیونالیستی افراطی علیه اسرائیل روی آوردند که هدفش پنهان کردن مشکلات واقعی، مطالبات اجتماعی و مبارزۀ طبقاتی در خود کشورهای عربی بود. مبارزه با اسرائیل، دیکتاتوری‌های نظامی را تقویت کرد که تنها کارایی نظامی‌شان سرکوب مردم خودشان بود. باید افزود که وضعیت جنگی دائمی همچنین به‌طور مؤثری تناقضات اجتماعی در خود اسرائیل را نیز پنهان می‌کرد.» (...)

«اغلب از حمایت «برادران عرب» از آرمان فلسطین سخن گفته می‌شود. اما فلسطینیانی که به این حرف باور داشته باشند، به‌ویژه در گفت‌وگوهای خصوصی، بسیار کم‌اند. منظور از «برادران عرب»، مردم کشورهای عربی است؟ در هیچ‌یک از این کشورها، مردم امکان ابراز نظر یا تأثیرگذاری واقعی بر سیاست دولت‌ها را ندارند. منظور دولت‌های عربی است؟ اما این دولت‌ها مانند همه دولت‌های دیگر، بر اساس منطق... منافع دولتی عمل می‌کنند. هیچ‌یک از آن‌ها به‌طور واقعی به ایجاد دولت فلسطینی علاقه‌مند نیستند. همۀ آن‌ها از آرمان فلسطین استفاده می‌کنند و با حمایت یا دستکاری گروه‌های فلسطینی، بر اساس منافع خود در توازن قوای منطقه‌ای عمل می‌کنند. به‌عنوان مثال، صدام حسین با کمک به توقف گفت‌وگوهای آمریکایی ـ فلسطینی، سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف)[10] را به تنگنا انداخت. عملیات فرود کماندوهای ابوالعباس[11] در سواحل اسرائیل در مه ۱۹۹۰ توسط بغداد هدایت شده بود؛ این عملیات به استراتژی دیپلماتیک ساف پایان داد. کسانی که تصور می‌کردند صدام حسین مدافع آرمان فلسطین است، می‌توانستند ترور رهبران فلسطینی توسط گروه تروریستی ابونضال[12]، مستقر در عراق و تحت حمایت بغداد، را به یاد آورند.»

«از مراسم تأثیرگذار واشنگتن [توافق‌نامۀ فریبندۀ امضا شده در ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۳ بین عرفات و رابین[13]] زیاد گفته شد. اما کمتر به سفری که رابین روز بعد به اندونزی برای امضای قراردادهای بسیار سودآور انجام داد، اشاره کردند. این سفر به کشور مسلمان بدون مراسم روز قبل امکان‌پذیر نبود. از آن زمان، مراکش مبادلات خود با اسرائیل را افزایش داد. کشورهای خلیج [فارس] تنها منتظر بهانه‌ای بودند تا سرانجام بتوانند با اسرائیل تجارت کنند. عربستان سعودی برای نشان دادن حسن نیت خود، در ۹ دسامبر ۱۹۹۳، ۱۰,۰۰۰ دلار بلیط برای ضیافت کنگرۀ یهودیان آمریکا خرید. اما روز پس از امضای توافق‌نامه‌ها، دولت اسرائیل مجموعه‌ای از حملات را در غزه و کرانه باختری آغاز کرد. خانه‌ها همچنان تخریب می‌شدند؛ زمین‌ها مصادره می‌شدند؛ و استعمار ادامه داشت و حتی شدت گرفت. واکنش کشورهای عربی به این سیاست‌ها همچنان ضعیف بود. در ۲۵ ژانویه ۱۹۹۴، روزنامۀ یدیعوت آحارونوت[14] گزارش داد که اسرائیل ۹۰ درصد نفت خود را از کشورهای عربی خریداری می‌کند و این تأمین به‌حدی مطمئن به نظر می‌رسد که قراردادهای خرید نفت از مکزیک را لغو کرده است. در ۸ فوریه ۱۹۹۴، هاآرتص[15] گزارش داد که یک صنعتگر بزرگ اسرائیلی به وال‌استریت‌ژورنال[16] گفته بود که «تجارت بین اسرائیل و کشورهای عربی سالانه به ۵۰۰ میلیون دلار می‌رسد»؛ که این رقم تخمینی پایین است، زیرا در سال ۱۹۹۳ این میزان به ۱٬۴میلیارد دلار رسیده بود. حتی به نظر می‌رسد که اسرائیل نفت عراق را وارد می‌کند و دوباره می‌فروشد.»

[1] René Berthier

[2] Israël-Palestine, Mondialisation et micro-nationalisme (1998)

[3] Michail Alexandrowitsch Bakunin (1814-1846)

[4] Social-Democracy & Anarchism in the International Workers’ Association 1864–1877 (2015)

[5] Science and Society: Mr. A. H. Nimtz and Bakunin (2016)

[6] Editions Acratie

[7] libertarian

[8] mondialisation

[9] conflict

[10] Organisation de libération de la Palestine (OLP)

[11] Aboul Abbas

[12] Abou Nidal

[13] Yitzhak Rabin

[14] Yediot Ahronot

[15] Haaretz

[16] The Wall Street Journal