آلودگی هوای ایران ۱۴۰۴: تهدید خاموش جنین‌ها

بر اساس یک مطالعه سیستماتیک و متاآنالیز جامع که در نوامبر ۲۰۲۴ در مجله معتبر Frontiers in Public Health منتشر شد، قرارگیری در معرض آلاینده‌های هوا با افزایش چشمگیر پیامدهای نامطلوب بارداری مرتبط است. این پژوهش با مرور سیستماتیک مطالعات اپیدمیولوژیک از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ و ترکیب آماری نتایج آنها (متاآنالیز)، شواهد قاطعی ارائه می‌کند که ذرات معلق ریز (PM₂.₅ و PM₁₀) و اوزون (O₃) به‌طور مستقل و تجمعی بر سلامت بارداری تأثیر منفی می‌گذارند. یافته‌های این تحلیل نشان داد که مواجهه با این آلاینده‌ها خطر زایمان زودرس را تا ۴۹ درصد، وزن کم نوزاد هنگام تولد را تا ۲۸ درصد و خطر مرده‌زایی را به‌طور معناداری افزایش می‌دهد.

این مطالعه تأکید می‌کند که حتی مواجهه‌های کوتاه‌مدت می‌تواند اثرات زیان‌بار ایجاد کند و مکانیسم‌های بیولوژیکی مانند استرس اکسیداتیو، التهاب سیستمیک و اختلال در عملکرد جفت را در این رابطه دخیل می‌داند. پژوهشگران نتیجه‌گیری کردند که یافته‌های آنها شواهد علمی محکمی برای سیاست‌گذاران فراهم می‌کند تا اقدامات فوری جهت کاهش سطح آلاینده‌های هوا و اجرای برنامه‌های محافظتی هدفمند برای جمعیت‌های آسیب‌پذیر، به‌ویژه زنان باردار، را در اولویت قرار دهند. این مطالعه به‌طور صریح آلودگی هوا را به‌عنوان یک تهدید جدی و جهانی برای سلامت مادر و کودک برجسته می‌سازد.

علت آن هم روشن است:

مواد تراتوژن (Teratogen) موادی هستند که در دوران بارداری (به‌ویژه در سه‌ماهه اول که اندام‌های جنین در حال شکل‌گیری است) می‌توانند باعث ناهنجاری‌های مادرزادی، مرده‌زایی، سقط جنین، محدودیت رشد جنین یا اختلالات عملکردی شوند. در هوای کلان‌شهرهای ایران در حال حاضر، چندین آلاینده‌ی شناخته‌شده‌ی تراتوژن به‌صورت هم‌زمان و در غلظت‌های بالا وجود دارند: ذرات معلق بسیار ریز، بنزن (از بنزین پتروشیمی و احتراق ناقص) – تراتوژن انسانی اثبات‌شده، هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای (PAHs) – به‌ویژه بنزو(a)پیرن، دی‌اکسید گوگرد (SO₂) – به‌خصوص از سوزاندن مازوت پرگوگرد در نیروگاه‌ها و صنایع، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)،اوزون سطح زمین، مقادیر قابل توجه سرب و جیوه در برخی نقاط صنعتی. تا امروز، نه سازمان حفاظت محیط زیست و نه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هیچ برنامه‌ی مشخصی برای کاهش مواجهه‌ی زنان باردار با این ترکیبات تراتوژنِ شناخته‌شده اعلام یا اجرا نکرده‌اند؛ هیچ دستورالعمل رسمی، هیچ سامانه‌ی هشدار ویژه‌ی بارداری، و هیچ کمپین اطلاع‌رسانی هدفمند برای این گروه در شرایط آلودگی شدید وجود ندارد. وضعیت همین‌طور ادامه دارد.

از مازوت‌سوزی تا تهدید مرگ جنین

وضعیت آلودگی هوا در آبان سال جاری در ایران، به‌ویژه در کلان‌شهرها و مناطق صنعتی، در وضعیت بحرانی و بسیار ناسالم قرار داشته است. بر اساس داده‌های سامانه‌های پایش کیفیت هوا، شاخص کیفیت هوا (AQI) در بسیاری از روزهای پاییز در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز، کرج و ارومیه در محدوده «قرمز» (ناسالم برای همه) و حتی «بنفش» (بسیار ناسالم) ثبت شده است. علت اصلی این بحران، ترکیبی از پدیده وارونگی دما (اینورژن)، افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی (به‌خصوص مازوت با سطوح بسیار بالای گوگرد در نیروگاه‌ها و صنایع)، تشدید گردوغبار در برخی مناطق، ترافیک سنگین و مصرف گسترده بنزین پتروشیمی یا غیراستاندارد در خودروها بوده است. این بنزین که عمدتاً از میعانات گازی (کندانسه) تولید می‌شود، به دلیل دارا بودن ترکیبات آروماتیک بالا (مانند بنزن) و عدد اکتان پایین، به شدت آلاینده است. هنگام احتراق در موتور خودروها، ذرات معلق فوق ریز (PM₂.₅ و PM₁₀)، هیدروکربن‌های سرطان‌زا نشرنشده و گازهای سمی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) بیشتری تولید می‌کند که به مراتب مخرب‌تر از بنزین پالایشگاهی استاندارد هستند.

این شرایط منجر به انباشت خطرناک این آلاینده‌ها در سطح شهرها شده و تهدیدی جدی برای سلامت عمومی، به‌ویژه گروه‌های حساس از جمله سالمندان، کودکان و زنان باردار، ایجاد کرده است. در پی این وضعیت، تعطیلی مدارس، هشدارهای مکرر برای محدودیت تردد و توصیه به ماندن در منزل در بسیاری از استان‌ها صادر شد.

پژوهش منتشرشده در نوامبر ۲۰۲۴ در Frontiers in Public Health، به‌طور مشخص افزایش خطر مرده‌زایی (Stillbirth) را در نتیجه مواجهه با آلاینده‌های هوای محیطی، به ویژه ذرات معلق (PM₂.₅ و PM₁₀) تأیید می‌کند. این یافته علمی، هشدار مستقیمی در بستر گزارش‌های آلودگی هوای ایران در پاییز ۱۴۰۳ است که غلظت این ذرات به‌طور مداوم در محدوده‌های «بسیار ناسالم» (AQI > 200) ثبت شده است. بر این اساس، مواجهه زنان باردار با این سطوح بحرانی آلودگی که در آن عوامل مضاعفی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂) ناشی از مازوت‌سوزی نیز حضور دارد می‌تواند با مکانیسم‌هایی مانند التهاب جفت، محدودیت رشد جنین و هیپوکسی (کم‌اکسیژنی)، خطر وقوع مرده‌زایی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. اگرچه آمار رسمی جدیدی از نرخ مرده‌زایی مرتبط با این دوره خاص منتشر نشده، اما هم‌خوانی قطعی بین یافته‌های اپیدمیولوژیک جهانی (که افزایش خطر را اثبات می‌کند) و سطح بی‌سابقه آلاینده‌های مؤثر در ایران، وضعیت را از نظر سلامت عمومی به‌طور ویژه نگران‌کننده می‌سازد.

۸ درصد مرده‌زایی

دی سال گذشته کارشناسان محیط‌زیست با تحلیل آمار و ارقام آلودگی هوا در ایران احتمال داده بودند که میزان مرده‌زایی دست‌کم ۸ درصد باشد. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، این آمار را رد کرده و آن را فاقد پشتوانه مطالعاتی معتبر در سطح کشور دانسته بود. او با استناد به یک مطالعه سه‌ساله در تهران (منتشرشده در سال ۲۰۲۰) اعلام کرد که در این پژوهش فقط افزایش غلظت دی‌اکسید گوگرد (SO₂) با خطر مرده‌زایی ارتباط معنادار نشان داده و برای سایر آلاینده‌ها (از جمله ذرات معلق) چنین رابطه‌ای مشاهده نشده است. شاهسونی همچنین تأکید کرد که در اکثر کلان‌شهرهای ایران در حال حاضر مشکل اصلی آلودگی، ذرات معلق (PM₂.₅) است و نه دی‌اکسید گوگرد، و بنابراین ادعای عمومیِ ارتباط مستقیم آلودگی هوا با ۸ درصد مرده‌زایی را نادرست جلوه داده بود.

ادعای مقام وزارت بهداشت مبنی بر «عدم ارتباط ذرات معلق با مرده‌زایی» با حجم گسترده‌ای از مطالعات معتبر بین‌المللی، از جمله متاآنالیز نوامبر ۲۰۲۴ منتشرشده در تضاد کامل قرار دارد. این مطالعه به‌وضوح افزایش خطر مرده‌زایی را در مواجهه با ذرات معلق (PM₂.₅ و PM₁₀) و اوزون نشان می‌دهد. علاوه بر این استدلال شاهسونی مبنی بر «عدم مشکل SO₂ در کلان‌شهرها» با گزارش‌های میدانی پاییز و زمستان ۱۴۰۳ (از جمله مصرف گسترده مازوت پرگوگرد در نیروگاه‌ها) منافات جدی دارد. داده‌های رسمی در آن دوره نشان‌دهنده افزایش غلظت SO₂ در بسیاری از شهرها بود.

محمد درویش، فعال برجسته محیط‌زیست در گفت‌وگو با هم‌میهن یادآور شد که در دهه ۱۳۹۰، هنگامی که سالانه حدود دو هزار و ۵۰۰ تا سه هزار نفر در تهران و نزدیک به ۳۰ هزار نفر در کل کشور قربانی آلودگی هوا می‌شدند، نرخ مرده‌زایی را یک تا سه درصد اعلام می‌کردند؛ اما اکنون که شمار جان‌باختگان آلودگی هوا در تهران به حدود هفت هزار نفر و در سراسر ایران به بیش از ۵۰ هزار نفر رسیده، به گفته او باید انتظار تبعات به‌مراتب شدیدتری در زمینه سقط و مرده‌زایی داشت. درویش همچنین خاطرنشان کرد که مرگ جنین معمولاً در آمار مستقیم قربانیان آلودگی هوا لحاظ نمی‌شود، زیرا ممکن است چند ماه پس از مواجهه مادر با آلاینده‌ها رخ دهد.

این فعال محیط‌ زیست همچنین به اهمیت گوگرد به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌ها برای جنین اشاره کرد و گفت از میان همه آلاینده‌های گازی و ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ و ۲٫۵ میکرون، ترکیبات گوگرد‌دار بیشترین تأثیر را بر مرگ پیش از تولد جنین دارند؛ به همین دلیل کشورهای دیگر وسواس زیادی برای کنترل آن نشان می‌دهند. او انتشار گزارش اخیر سازمان محیط‌ زیست درباره کیفیت مازوت را برای نخستین‌بار شفاف و رسمی دانست و آن را تناقضی وحشتناک با ادعاهای پیشین وزارت نفت درباره استفاده از مازوت کم‌گوگرد خواند. درویش هشدار داد که با توجه به مصرف بی‌سابقه مازوت پرگوگرد در زمستان جاری، حتی در شهرهایی با تراکم جمعیتی پایین نیز شاخص آلودگی به‌شدت بالاست و قطعاً آمار سقط جنین و مرده‌زایی افزایش یافته، هرچند هنوز هیچ آمار رسمی از سوی وزارت بهداشت یا سازمان حفاظت محیط‌زیست منتشر نشده و احتمالاً اولین نشانه‌های این فاجعه در گزارش‌های سال آینده آشکار خواهد شد.

آلودگی هوا، قاتل خاموش جنین‌های ایران

سودابه کاظمی، پریناتولوژیست و رئیس انجمن متخصصان زنان نیز در گفت‌وگو با هم‌میهن تأکید کرد که شواهد علمی معتبر جهانی به‌صراحت نشان می‌دهند قرار گرفتن زنان باردار در معرض آلودگی هوا به‌ویژه در سه‌ماهه اول، خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد و می‌تواند منجر به زایمان زودرس، مرده‌زایی و محدودیت رشد داخل رحمی جنین شود. او افزود این آلودگی برای مادر نیز خطر فشار خون بالا، پره‌اکلامپسی، تشدید بیماری‌های تنفسی و حتی دیابت بارداری را به‌همراه دارد که همگی به‌طور غیرمستقیم سلامت جنین را تهدید می‌کنند. کاظمی با ابراز نگرانی از وضعیت کنونی کلان‌شهرها به‌ویژه تهران هشدار داد که زنان باردار دارای بیماری‌های زمینه‌ای مانند آسم، دیابت، فشار خون یا مشکلات قلبی بسیار آسیب‌پذیرترند و ممکن است عوارض تنفسی و قلبی شدیدی را تجربه کنند. او با این حال اعلام کرد که در دو سال گذشته هیچ گزارش رسمی و مستندی درباره افزایش سقط یا مرده‌زایی ناشی از آلودگی هوا به انجمن متخصصان زنان و زایمان ارسال نشده و همچنان به تحلیل جامع و انتشار داده‌های دقیق از سوی وزارت بهداشت نیاز است.

شیرین نیرومنش، متخصص زنان و زایمان نیز اعلام کرد که در دو سال اخیر مراجعه زنان باردار با سابقه سقط مکرر یا تولد جنین مرده به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته و در بسیاری از این موارد آلودگی هوا نقش مؤثر و علمی اثبات‌شده‌ای داشته است. او آلودگی هوا را در کنار سیگار و الکل، یکی از عوامل مستقیم سقط جنین دانست و تأکید کرد که این سموم نه‌تنها باعث ناباروری، سقط، نواقص مادرزادی و زایمان زودرس می‌شوند، بلکه حتی خطر تومورهای مغزی و بیماری‌های قلبی عروقی را نیز بالا می‌برند. نیرومنش با اشاره به سیاست‌های افزایش جمعیت اظهار داشت تا زمانی که مردم به هوای پاک دسترسی نداشته باشند، تحقق این هدف عملاً غیرممکن است و حداقل حق هر انسان برخورداری از هوایی سالم برای تنفس است.

منابع:

Frontiers in Public Health، کمیته دفاع از محیط زیست، سلامت‌نیوز، هم‌میهن