بحران فرونشست در ایران؛ تنها نوار ساحلی خزر از خطر دور است

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به گسترش فرونشست زمین در ایران هشدار داد که بخش بزرگی از سرزمین به‌دلیل خشکسالی‌های پی‌در‌پی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، در وضعیت بحرانی قرار دارد. 

به گزارش خبرگزاری کار ایران (ایلنا) اسکندر صیدایی، معاون سازمان برنامه و بودجه و رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور گفت آثار این بحران به‌روشنی در دشت‌های کشور، به‌ویژه مناطقی که فعالیت‌های کشاورزی در آن‌ها متمرکز است، دیده می‌شود. او تأکید کرد تنها استان‌هایی که در حاشیه دریای خزر قرار دارند، از جمله گیلان، هنوز از این آسیب گسترده مصون مانده‌اند؛ در حالی‌که تقریباً تمامی مناطق دیگر کشور در بازه‌های زمانی مختلف با درجات متفاوتی از فرونشست روبه‌رو هستند.

صیدایی در ادامه به توضیح اقداماتی که برای مقابله با این پدیده باید انجام شود، پرداخت و گفت: «فرونشست نسخه فوری ندارد.» او حادترین توصیه سازمان نقشه‌برداری را «توقف برداشت آب در مناطق آسیب‌دیده» دانست و افزود که در حوزه‌های آبخیز و دشت‌ها باید امکان «جریان‌یافتن و زنده‌ماندن شریان‌های طبیعی آب» فراهم شود. به گفته او در شهرها که امکان احیای طبیعی آبخوان‌ها محدود است، باید با صدور هشدار و اعمال ممنوعیت و محدودیت، جلوی برداشت‌های مخرب گرفته شود تا روند فرونشست تشدید نشود.

صیدایی تاکید کرد که اگرچه خشکسالی عامل اصلی بحران کنونی است، اما ادامه برداشت بی‌رویه و نبود مدیریت پایدار منابع آب، دشت‌های کشور را در برابر فرونشست کاملاً بی‌دفاع کرده است.

میانگین فرونشست زمین در ایران به‌مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی است. در حالی که میانگین جهانی سالانه ۳ تا ۵ سانتی‌متر است، در برخی مناطق ایران نرخ فرونشست به طور متوسط بیش از ۲۰ سانتی‌متر و در نقاط بحرانی حتی به ۳۱ تا ۴۵ سانتی‌متر در سال می‌رسد. استان‌های تهران، البرز، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان در صدر این بحران قرار دارند. در مجموع، بیش از ۹۰ هزار کیلومتر مربع از کشور درگیر فرونشست است و در ۱۸ استان نرخ سالانه بیش از ۱۰ سانتی‌متر ثبت شده است.

فرونشست معمولاً در اثر افت سطح آب‌های زیرزمینی، تراکم‌پذیری لایه‌های رسی و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب رخ می‌دهد. با خروج آب از لایه‌های زیرزمینی، فضای خالی ایجادشده به مرور فشرده و سطح زمین پایین می‌رود. این روند معمولاً آهسته است، اما در مناطق با خاک سست یا نفوذ ناگهانی آب می‌تواند سرعت بگیرد و به شکل چاله‌ها یا فروچاله‌های خطرناک ظاهر شود. پیامدهای فرونشست شامل ترک‌خوردگی ساختمان‌ها، شکاف در زمین، آسیب به خطوط انتقال انرژی و آب، و تهدید آثار تاریخی است.

بحران فرونشست به چنان وسعتی دست یافته که اخبار فرونشست به‌طور هفتگی یا گاه روزانه بازتاب رسانه‌ای پیدا می‌کنند. یکی از آخرین موارد فرونشستی خیابانی در تهران بود. پنج‌شنبه شب ۲۰ آذر در شهرک ولیعصر تهران زمین ناگهان فرونشست. بنا سازمان آتش‌نشانی تهران خبر داد که این حادثه حوالی ساعت ۲۳ و ۲۸ دقیقه در خیابان عمرانی، داخل خیابان ولدخانی رخ داد و بخش خاکی کنار خیابان در وسعتی حدود ۱۰ متر با عمق تقریبی یک‌ونیم متر نشست کرد. طی این حادثه یک مینی‌بوس، یک وانت مزدا و یک پیکان وانت که در محل پارک بودند، در چاله ایجادشده گرفتار شدند. به گفته جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش نشانی، جلال ملکی این حادثه مصدومی نداشت.