از اخراج خبرنگاران داخل ایران و تغییر فضای رسانه‌های فارسی‌زبان پس از جنگ ۱۲ روزه چه می‌دانیم؟

گزارش ۱۸ تیر ماه نسیم سلطان‌بیگی برای روزنامه هم‌میهمن با تیتر «اخراج حدود ۱۵۰ خبرنگار/گزارشی درباره تعدیل نیروی کار در رسانه‌ها پس از آتش‌بس میان ایران و اسرائیل» از فضای سنگین‌ کار در رسانه‌های داخل ایران می‌گوید. سلطان‌بیگی برای این گزارش با هفت کارمند رسانه صحبت کرده که با «اخراج‌های نانوشته»‌ روبرو شده‌اند. نام این خبرنگاران «به درخواست خودشان» منتشر نشد «تا در راه احقاق حقوق‌شان مشکلی پیش نیاید».

این گزارش از رسانه‌های راه‌پرداخت، خبرآنلاین، اقتصاد نیوز، تجارت نیوز، دنیای اقتصاد، اقتصاد آنلاین و رسانه تصویری اکوایران، به‌عنوان «بخشی از رسانه‌هایی» نام می‌برد که «پس از جنگ ۱۲ روزه از تعدیل نیرو و پرداخت بخشی از حقوق به‌عنوان راهکاری برای خروج از بحران اقتصادی که گریبان‌شان را گرفته بود، استفاده کردند»، اما همزمان می‌گوید که «آمارهای غیررسمی در جامعه مطبوعاتی، از اخراج حدود ۱۵۰ روزنامه‌نگار در این روزها» خبر می‌دهد.

مرتضی کاردر، از اعضای انجمن صنفی روزنامه‌نگاران به هم‌میهن گفت که «این تازه آغاز ماجراست و به‌نظر می‌رسد جامعه مطبوعاتی ایران درگیر این مسئله باقی بماند. مدیران رسانه، بحران اقتصادی و پاس نشدن چک‌های بخش بازرگانی روزنامه را علت این تعدیل می‌دانند. حالا در این چرخه بحران، کسی از در بیرون می‌رود که کوچکترین عضو اما اثربخش‌ترین بوده است».

کمی بعد در سه‌شنبه ۲۴ مهر فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت مسعود پزشکیان صحبت از ارائه «اینترنت آزادتر» به خبرنگاران کرد. شورای عالی فضای مجازی در همان روز آیین‌نامه‌ای را به بهانه تسهیل کار کسب‌وکارهای دیجیتال تصویب کرد که به گفته فعالان فن‌آوری و آزادی رسانه، به‌معنای تصویب رسمی «اینترنت تطبقاتی» است و صدای اعتراض را در شبکه‌های اجتماعی علیه رسانه‌ها و خبرنگاران بلند کرد.

مجلس شورای اسلامی همزمان طرح «تشدید مجازات جاسوسی و همکاری با رژیم صهیونیستی و دولت‌های متخاصم» را به شورای نگهبان فرستاد که به گفته «شبکه شرق»، «مجازات اعدام و مصادره اموال را برای هرگونه جاسوسی و همکاری اطلاعاتی علیه امنیت کشور» تعیین کرده است.

این قانون استفاده از استارلینک را ممنوع اعلام کرد و برای ارتباط با «شبکه‌های معاند» که «وزارت اطلاعات هر شش ماه فهرست آنها را به روز خواهد کرد» مجازات‌هایی مشخص کرده است. «شبکه‌های معاند»‌ این قانون می‌توانند رسانه‌های خارج از ایران باشند. ارتباط با آنها می‌تواند گفت‌وگو یا ارسال عکس، ویدیو و صدا از رویدادهایی مانند بمباران اسرائیل در محله زندگی فرد باشد.

نابه‌سامان‌کاری: «حسی شبیه به دور انداخته شدن»

یک خبرنگار به سلطان‌بیگی برای گزارش هم‌میهن می‌گوید که «حسی شبیه به دور انداخته شدن» دارد. روایت‌های خبرنگاران و ویراستان در این گزارش در یک زمینه مشترک است: شیوه کار آنها حرفه‌ای نیست. قرارداد ثابت نداشتند و یک نفر گفت «هر سه ماه قرارداد امضا می‌کردند» و در نتیجه از مزایای کار تمام‌وقت حرفه‌ای با قرارداد ثابت برخوردار نیستند و حالا نمی‌توانند به جایی شکایت کنند.

در این شیوه نابه‌سامان کار، آنها در شرایط جنگی تهران، در برابر این گزینه قرار گرفتند که خواه «دورکاری کنند یا در تحریریه» بمانند. به برخی گفته می‌شود که اگر بروند، دیگر کار ندارند و به بعضی حتی گفته می‌شود به دورکاری برو ولی «چون از تحریریه خارج» شده‌اند، «تعدیل» می‌شوند. برخی با «مرخصی بدون حقوق اجباری» روبرو می‌شوند.

حقوق‌ کارهای انجام شده هم اغلب پرداخت نمی‌شود. بعضی را راضی می‌کنند با حقوق سه هفته در ماه، یک ماه کار کنند. مزایا از حقوق‌ها حذف می‌شود و به بعضی گفته می‌شود که در قسط‌های سه ماهه، حقوق عقب‌مانده را دریافت خواهند کرد. یک خبرنگار که حسی شبیه به «دور انداخته شدن» تجربه کرده، به سلطان‌بیگی گفت:

گزارش هم‌میهن می‌گوید «دو سوم خبرنگاران در بعضی رسانه‌ها»‌ بی‌کار شده‌اند. یک خبرنگار دیگر گفت:

«گفتند مثبت بنویسید همه‌چی گل و بلبله، بعد دسترسی‌مان قطع شد»

به‌رغم شرایط نابه‌سامان کار در رسانه‌ها و همچنین شیوه «ظالمانه» اخراج‌های «نانوشته» و غیررسمی، عمده این خبرنگاران با نام خودشان از این شرایط صحبتی نمی‌کنند. شاید چون احتمال می‌دهند که اگر چنین کاری بکنند، در رسانه‌های داخل ایران دیگر جایی نداشته باشند.

با وجود این، امیر داداشی، خبرنگار اقتصادی در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) در یک رشتو از «اخراج دسته‌جمعی و بی‌ سروصدای خبرنگاران تجارت‌نیوز» نوشت.

در بخشی از این رشتو، داداشی با اشاره به گزارش هم‌میهن نوشت «اما شاید یه سری ملاحظاتی داشتن که نشده عمق فاجعه رو به تصویر بکشن. می‌خواستم تو این اوضاع جنگی، سکوت کنم، اما مشخصا سکوت هم راه به جایی نمی‌بره». او می‌گوید از ۲۴ خرداد به کارکنان تجارت‌نیوز گفته شد تا «دورکار بشید» و تاکید شد که «فقط هم مثبت بنویسید؛ یعنی همه چی گل و بلبله» اما «بعد از داخلی شدن اینترنت، دسترسی‌مون به پنل سایت قطع شد».

در دوم تیر ماه، معاون سردبیر با دبیر هر سرویس تماس می‌گیرد و می‌گوید «چک‌ها پاس نشده، حقوق خرداد پرداخت نمی‌شه. فعلا کار نکنید تا اطلاع ثانوی. سایت تو ابهامه. شاید دیگه هیچ‌وقت کار نکنیم.» یک هفته بعد اعلام آتش‌بس، در جلسه‌ای گفته می‌شود که «می‌خواهیم سایت را فقط با همین چند نفر فعال کنیم» و «بقیه فعلا تعلیق موقت هستن.» داداشی نوشت:

داداشی می‌گوید به آنها فشار آورده‌اند که «به گرفتن حقوق ۲۳ روزتون رضایت بدید؛ اونم در زمان نامعلوم و فقط اگه شرایط آروم بمونه!» او شرایط اجباری را نمی‌پذیرد ولی می‌گوید «بقیه هم که موندن به کاهش حقوق رضایت دادن. حق هم داشتن، تو این شرایط کجا می‌تونن کار پیدا کنن؟»

البته تجارت نیوز به گزارش هم‌میهن واکنش نشان داد و ادعای آن را رد کرد که همین جواب هم با واکنش امیر داداشی روبرو شد.

دیگرانی هم بودند که به گزارش منتشر شده واکنش داشتند. مثل یک پروفایل ایکس با عنوان پروانه که تلویحا نوشت خبرنگار بوده و از آرزوهایی گفت که بر باد رفته‌اند:

«اینترنت آزادتر»: وعده امتیاز «اینترنت طبقاتی» به خبرنگاران

در شرایط نابه‌سامان کار خبرنگاران داخل کشور، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت مسعود پزشکیان با اشاره به «اینترنت آزادتر» برای خبرنگاران، کارکنان رسانه‌ها را تبدیل به هدفی برای ابراز خشم عمومی جامعه نسبت به اجرای «اینترنت طبقاتی» کرد.

مهاجرانی سه‌شنبه ۲۴ تیر ماه گفت که «طبیعتا اگر خبرنگاری نیاز دارد اینترنت او اینترنت آزادتری باشد باید به او داد» و افزود که «امور را نمی‌توانیم متوقف کنیم تا موضوعات اساسی‌مان حل شود. هرچند تاکید می‌کنم حق مردم دسترسی به اینترنت آزاد است و نگاه دولت هم همین است».

یک مثال اعتراض‌ها، توییت پروفایل «مرد ناآرام» که در زمان نوشتن این گزارش، دست‌کم ۹۲هزار مرتبه دیده شده است:

برخی خبرنگارها هم در واکنش گفتند چنین امتیازی را قبول نخواهند کرد. از جمله مرضیه محمودی، خبرنگار اقتصادی که در ایکس نوشت:

حذف خبرنگاران، کاهش حقوق‌ها و مزایای کار به نابه‌سامان‌تر شدن شرایط کار در رسانه‌های داخل ایران منتهی می‌شود. در مقابل، آنهایی که می‌مانند با امتیازهایی مانند اینترنت طبقاتی روبرو می‌شوند، امتیازی که آنها را در یک طبقه اجتماعی مجزا از بقیه جامعه قرار می‌دهد که ظاهرا ممتماز و متمایز شده، اما در عمل همچنان زیر ذره‌بین حکومت، با قوانین مختلف می‌تواند با بازداشت، سرکوب و شکنجه روبرو شود.

«وضعیت روزنامه‌نگاران در ایران خوب نیست»

نسیم سلطان‌بیگی که گزارش هم‌میهن از اخراج حدود ۱۵۰ خبرنگار در روزهای اخیر را نوشت، خود سابقه بازداشت، سرکوب و شکنجه دارد. آن هم برای نوشتن در سوژه‌های اجتماعی مانند وضعیت زنان کارتن‌خواب و یا دسترسی به دارو در ایران برای رسانه «خط صلح». در آذر ۱۴۰۲، شادی مکی در گزارش «محکومیت به خاطر روزنامه‌نگاری؟» در موضوع «بررسی پرونده سعید شفیعی و نسیم سلطان‌بیگی دو روزنامه‌نگار زندانی» نوشت:

سلطان‌بیگی در آن زمان، در آستانه رفتن به زندان اوین برای گذراندن دوره محکومت در موضوع یک اتهام اصلی خود، همکاری با «ماهنامه خط صلح» گفت:

فشارهای حکومتی بر خبرنگاران داخل و خارج ایران سخت بود، پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران، حالا هولناک‌تر شده است. بسیاری از چهره‌های امنیتی، از جمله پروفایل‌های نزدیک به حکومت در شبکه‌های اجتماعی، بدنبال یافتن «پایگاه دشمن» و همکارهای آن هستند که می‌گویند «امنیت ملی» را خدشه‌دار کرده‌اند، چون با ارسال عکس، تصویر، صدا یا ویدیو به خارج از کشور، بانی «تشویش اذهان عمومی» شده‌اند.

«همکاری با رسانه‌هایی مانند ایران اینترنشنال، مشمول قانون تشدید مجازات جاسوسی است»

مشرق‌نیوز، رسانه نزدیک به نهادهای امنیتی و اطلاعاتی جمهوری اسلامی ۱۸ تیر ماه در گزارشی ادعا کرد که «بیش از ۳۱ ماه – یعنی دو سال و نیم» است که یک گروه هکری «در لایه‌های مختلف زیرساخت ارتباطی و اطلاعاتی این شبکه حضور مداوم و مخفیانه داشته‌اند». این گروه هکری ادعا می‌کند داده‌های «۷۱ هزار نفری» را دارد که در این مدت برای ایران اینترنشنال پیام فرستاده‌اند.

جمهوری اسلامی، رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران، از جمله رادیو زمانه و رادیو فردا را در فهرست گروه‌های تروریستی خود قرار داده است. پس از اعلام آتش‌بس جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران، ایران اینترنشنال و من و تو، اعلام کردند اعضای خانواده‌های برخی از کارکنان آنها توسط جمهوری اسلامی تهدید یا بازداشت شده‌اند. از کارکنان این رسانه‌ها به‌واسطه اعضای بازداشتی خانواده‌هایشان خواسته شده تا «از کارشان در این رسانه‌ها استعفا دهند».

در ۲۲ تیر ماه،‌ رسانه وکلا‌پرس به‌نقل از محمد تقی نقدعلی، نائب رئیس کمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی نوشت:

او در موضوع هک هم گفت:

«تضعیف روحیه عمومی، ایجاد تفرقه یا خدشه به امنیت ملی»

طرح «طرح تشدید مجازات جاسوسی و همکاری با رژیم صهیونیستی و دولت‌های متخاصم علیه امنیت و منافع ملی» در فاصله‌ای کوتاه پس از اعلام آتش‌بس بین اسرائیل و ایران، توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد، به شورای نگهبان رفت، شورای نگهبان ایراداتی به آن گرفت و نسخه تازه‌ای از آن به این شورا ارسال شد. هر مرتبه، اکثریت مطلق نمایندگان این مجلس به آن رای موافق دادند.

خبرگزاری خانه ملت وابسته به مجلس شورای اسلامی در مطلب «طرح تشدید مجازات جاسوسی و همکاری با رژیم صهیونیستی و کشورهای متخاصم علیه امنیت و منافع ملی اصلاح شد» نوشت:

وب‌سایت شورای نگهبان در خبر «ابهامات و ایرادات طرح «تشدید مجازات جاسوسی» قابل رفع است»، به‌نقل از هادی طحان‌نظیف، عضو حقوقدان و سخنگوی شورای نگهبان نوشت:

«راهکارهای مضحک برای بالا بردن بازدید سایت»

با فشارهای حکومت و بهانه‌هایی مانند وضعیت اقتصادی پس از جنگ، خبرنگاران در شرایط نابه‌سامان کاری‌شان، بیشتر از گذشته به حاشیه رانده می‌شوند. با حذف تدریجی افراد حرفه‌ای از رسانه‌ها و موج مهاجرت‌های اغلب اجباری، خبر، گزارش و تحلیل‌های حرفه‌ای رسانه‌های داخل ایران، جایشان را به تیترهای زرد برای شکار مخاطب می‌دهند. یک مثال آن را نیما اکبرپور، خبرنگار فن‌آوری از فهرست مطالب پربازدیدتر رسانه «هفت صبح» در ایکس منتشر کرد و نوشت:

محمد قاسمی با بازنشر این توییت در یک رشتو نوشت که «رفتن هفت صبح سمت سئو کار من بود ولی هدف این نبود.» سئو (Search Engine Optimization or SEO) مخفف عبارت «بهینه‌سازی موتور جستجو» به گفته هوش مصنوعی گوگل، «به مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و استراتژی‌ها گفته می‌شود که با هدف بهبود رتبه یک وب‌سایت در نتایج جستجوی موتورهای جستجو مانند گوگل انجام می‌شود».

قاسمی نوشت:

در اسکرین‌شاتی که نیما اکبرپور منتشر کرده، مطلب «سیندرلای فلسطین کیست؟ بیوگرافی و عکس‌های جذاب در تهران» مطلب پربیننده این وب‌سایت است، در شرایطی که خبرهای روز، در رسانه‌هایی مانند وحیدآنلاین گسترده‌تر دیده می‌شوند. ولی جای خبرهای واقعی با مطالبی مانند «تبریک معنادار تولد پرستو صالحی مجری برنامه عشق ابدی به فاطمه گودرزی» پر شده‌اند. انگار رسانه‌های داخل ایران بتدریج از روح رسانه‌ای خود تهی می‌شوند، گزارش‌ها و خبرها اغلب کپی‌پیست دیگر رسانه‌هاست و تیترهای جذاب، بیشتر دنبال کلیک مخاطب هستند تا آنکه بخواهند تاثیری رسانه‌ای، یعنی وظیفه‌های اطلاع‌رسانی، آموزش و سرگرمی را به شیوه درست آن انجام دهند.

بهمن‌ بابازاده، خبرنگار، شرایط موجود را این‌چنین در ایکس خلاصه کرده است:

تعدیل [اخراج؟] ۱۵۰ خبرنگار از رسانه‌ها و خبرگزاری‌های رسمی، از پس لرزه‌های جنگ است. بهانه‌هایی چون کسری بودجه، قطع بودجه دولتی، قطع شدن آگهی‌ها و تعطیلی کسب و کارها. بدترین تلفات و خسارت را جنگ به خبرنگاران زد...