دو سینما، دو سرنوشت: اختلافات داخلی و افتخارات خارجی؛ سینمای ایران در مسیر اسکار به کجا می‌رود؟

فیلم «چیزهایی که می‌کشی» ساخته علیرضا خاتمی، کارگردان ایرانی ـ آمریکایی، به‌عنوان نماینده کانادا در بخش بهترین فیلم بین‌المللی اسکار ۲۰۲۶ انتخاب شد. این درام روان‌شناختی که پس از هشت سال تلاش و دور زدن سانسور ارشاد اسلامی در ترکیه ساخته شد، با روایتی شخصی و جهانی از بحران هویت و مردسالاری، در جشنواره ساندنس درخشید و از جمله جایزه بهترین کارگردانی این جشنواره را گرفت، حالا به سوی اسکار می‌رود. در همان حال فیلم «یک تصادف ساده» ساخته جعفر پناهی که آن هم بدون مجوز ارشاد اسلامی و به طور «غیرقانونی» در ایران ساخته شد، نخل طلای جشنواره کن را به دست آورد و حالا از میان پنج فیلم فرانسوی از این بخت برخوردار است که فرانسه را در اسکار نمایندگی کند. هر دو اثر از کارگردانان ایرانی‌اند. این پرسش مطرح است که جمهوری اسلامی کدام فیلم را به نمایندگی از ایران در رقابت‌های اسکار شرکت می‌دهد؟

اختلافات داخلی در انتخاب نماینده ایران

به گزارش روابط عمومی بنیاد سینمایی فارابی، پس از برگزاری اولین جلسه کمیته انتخاب نماینده ایران برای معرفی به آکادمی اسکار در تاریخ ۱۵ شهریور۱۴۰۴ از میان ۸۴ اثر واجد شرایط برخی از آثار برای بازبینی مجدد انتخاب شدند و پس از بازبینی آثار یاد شده، سرانجام پنج فیلم به عنوان لیست کوتاه جهت بررسی و انتخاب گزینه نهایی نماینده ایران نامزد شدند. این آثار عبارت اند از «پیر پسر» (اکتای براهنی)، رها (حسام فرهمند)، زن و بچه ( سعید روستایی)، زیبا صدایم کُن (رسول صدرعاملی) و علت مرگ نامعلوم (علی زرنگار) که از آن میان سرانجام سه‌شنبه ۲۵ شهریور علت «مرگ نامعلوم» به عنوان نماینده ایران به آکادمی اسکار معرفی شد.

روابط عمومی بنیاد سینمایی فارابی این خبر را با انتشار عکس لوگوی فارابی و خانه سینما در کنار هم منتشر کرده در حالی که خانه سینما در اطلاعیه‌ای رسمی اعلام کرد که با وجود همکاری برخی سینماگران معرفی شده از سوی این نهاد صنفی در کمیته انتخاب فیلم برای اسکار نقشی ندارد.

بیش از ۱۳۰ سینماگر ایرانی، از جمله رخشان بنی‌اعتماد، فریدون جیرانی، جعفر پناهی و آیدا پناهنده، از تصمیم خانه سینما برای خروج از کمیته انتخاب فیلم برای اسکار ۲۰۲۶ حمایت کردند. آن‌ها در بیانیه‌ای اعلام داشتند:

این سینماگران معتقدند معرفی فیلم به اسکار باید بر اساس معیارهای حرفه‌ای و شفاف، توسط نهادهای صنفی و بدون دخالت‌های دولتی انجام شود تا استقلال هنری حفظ شده و فرصت‌های جهانی سینمای ایران از ملاحظات ایدئولوژیک مصون بماند.

کمیته انتخاب فیلم ایران برای معرفی به اسکار در سال ۱۴۰۴، تحت هدایت بنیاد سینمایی فارابی کار می‌کند. اسامی اعضای کمیته امسال عبارت‌اند از پانته‌آ پناهی‌ها، آزاده موسوی، ابوالحسن داودی، مصطفی کیایی، فرهاد توحیدی، هومن بهمنش، محمدرضا دلپاک و علی دهکردی. روند کار هم چنین است که ابتدا تمامی فیلم‌های اکران‌شده واجد شرایط در یک بازه زمانی خاص (معمولاً یک سال گذشته طبق تقویم اسکار) مورد بررسی اولیه قرار می‌گیرند تا وارد فهرست کوتاه شوند و با اجماع یا رأی اکثریت به عنوان نماینده نهایی ایران یک فیلم را برای معرفی به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا (اسکار) انتخاب شود.

اما به‌زودی اختلافات بین اعضای کمیته انتخاب و بنیاد  فارابی از پرده بیرون افتاد. کمیته انتخاب با انتشار بیانیه‌ای که در رسانه‌‌های داخلی تحت عنوان  «افشاگری از پشت پرده انتخاب فیلم به اسکار» منتشر شد، اعلام کرد که انتخاب نماینده سینمای ایران برای اسکار باید توسط خانه سینما و به‌صورت شفاف، حرفه‌ای و مستقل از دخالت‌های دولتی انجام شود تا شائبه‌های مصلحت‌سنجی و بی‌توجهی به ارزش‌های سینمایی رفع گردد. آن‌ها از تصمیم خانه سینما برای خروج از فرایند ناکارآمد کنونی حمایت کرده و خواستار واگذاری کامل درگاه انتخاب فیلم به این نهاد صنفی در سال آینده هستند.

دلیل نارضایتی کمیته انتخاب فیلم برای اسکار ۲۰۲۶، نقض تفاهمات اولیه با خانه سینما توسط بنیاد سینمایی فارابی و عقب‌نشینی غیرمنتظره هیئت رئیسه خانه سینما است. کمیته انتظار داشت که فرایند انتخاب فیلم به‌صورت مستقل و شفاف توسط خانه سینما انجام شود، اما مخالفت با تشکیل جلسات بررسی در خانه سینما و عدم واگذاری کامل درگاه ارتباطی با اسکار به این نهاد، باعث شد اعضای کمیته در موقعیتی دشوار و بدون اختیار قرار گیرند. همچنین، بیانیه شتابزده خانه سینما که بدون مشورت با کمیته منتشر شد و توصیه به ادامه مشارکت در فرایندی ناکارآمد کرد، به احساس خالی شدن پشت اعضا و نادیده گرفته شدن استقلال صنفی منجر شد.

اعضای کمیته انتخاب در بیانیه خود به صراحت از دخالت‌های ایدئولوژیک ابراز ناخشنودی کرده و نوشته‌اند:

آینده سینمای ایران در اسکار

اما آیا به راستی سینمای ایران، زیر سقف سانسور می‌تواند توفیقی در اسکار به دست آورد؟ محمد حقیقت، فیلمساز و منتقد سینما در گفت‌‌و‌گو با زمانه می‌گوید:

حقیقت در ادامه با اشاره «یک تصادف ساده» ساخته جعفر پناهی می‌گوید:

«موج نو» روایت پشت‌صحنه ساخت فیلم «ازنفس‌افتاده» و ظهور جنبش موج نوی فرانسه در دهه ۶۰ را به تصویر می‌کشد؛ «یک تصادف ساده» ماجرای روبرو شدن اتفاقی مردی شکنجه شده در زندان، با شکنجه‌گر خود در شبی ‌ست که ماشین او خراب شده؛ «یک زندگی خصوصی» روایت دگردیسی یک استاد دانشگاه زن است که با بحرانی اخلاقی در خانواده‌اش روبه‌رو می‌شود؛ «آرکو» انیمیشنی درباره سفر کودکی تنها در جستجوی خانواده در جهانی تخیلی است؛ و «خواهر کوچک» داستان زندگی دخترجوان مهاجری است که میان فرهنگ ریشه‌ای و جامعه میزبان، معنای هویت و خانواده را جست‌وجو می‌کند.

محمد حقیقت در ادامه گفت‌وگو با زمانه می‌گوید:

چنانکه گفته شد اکنون که واقعیت‌ها از پس پرده بیرون آمده معلوم شده که سیستم کنونی انتخاب نماینده ایران برای اسکار، که زیر نظر بنیاد سینمایی فارابی فعالیت می‌کند، با مشکلاتی نظیر عدم شفافیت، دخالت‌های دولتی و اعتراض‌های نهادهای صنفی مانند خانه سینما روبروست. در همان حال فیلم‌های ایرانی تولیدشده خارج از سیستم رسمی، مانند آثار جعفر پناهی و علیرضا خاتمی، موفقیت‌های بین‌المللی چشمگیری کسب کرده‌اند، در حالی که فیلم‌های انتخاب‌شده توسط سیستم رسمی معمولاً شانس کمتری برای موفقیت در اسکار دارند. برنامه‌ریزی می‌تواند مؤثر باشد، مشروط بر اینکه استقلال خانه سینما به رسمیت شناخته شود، انتخاب‌ها بر اساس معیارهای حرفه‌ای و هنری انجام گیرد، دخالت‌های ایدئولوژیک و سانسور دولتی کاهش یابد و هماهنگی با استانداردهای جهانی بهبود یابد. با این حال، بدون تغییرات ساختاری در تعامل دولت با سینمای ایران، برنامه‌ریزی به‌تنهایی برای موفقیت در اسکار کافی نیست.