مهندسی افکار عمومی: از سانسور متمرکز در رژیم‌های اقتدارگرا تا تأثیرگذاری غیرمستقیم در دموکراسی‌ها

رژیم‌های اقتدارگرا مانند چین و ایران با ابزارهایی مانند «دیوار آتشین بزرگ»، «فیلترینگ هوشمند»، و نظارت گسترده از طریق هوش مصنوعی، گفتمان عمومی را به‌صورت متمرکز کنترل کرده و با سرکوب رسانه‌های مستقل و ایجاد حباب‌های اطلاعاتی، تنوع اطلاعاتی و خلاقیت را خفه می‌کنند. در هند، ترکیبی از سانسور قانونی و فشار غیرمستقیم بر پلتفرم‌های دیجیتال، روایت‌های ملی‌گرایانه را تقویت می‌کند، اما وجود رسانه‌های مستقل و جامعه مدنی امکان نقد محدود را فراهم می‌آورد. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که هرچند مهندسی افکار در همه نظام‌ها وجود دارد، شدت تمرکز، پاسخگویی، و تأثیر بر گفتمان دموکراتیک در دموکراسی‌ها و رژیم‌های اقتدارگرا به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است.

بخش فرهنگ

مشخصات تصویر مشخصات تصویر

حباب فیلتر

۳۰ تیر ۱۴۰۴

۳ دقیقه

حباب فیلتر (عکس: شاتراستاک)

فرازی از حباب فیلتر:

فیلیپ تتلاک، یک دانشمند علوم سیاسی (...) از مجموعه‌ای از دانشگاهیان و صاحب‌نظران دعوت کرد تا به دفترش بیایند و از آن‌ها خواست در زمینه‌های تخصصی خود پیش‌بینی‌هایی درباره آینده انجام دهند. آیا اتحاد جماهیر شوروی در ده سال آینده سقوط خواهد کرد؟ اقتصاد ایالات متحده در چه سالی دوباره شروع به رشد خواهد کرد؟ تتلاک به مدت ده سال به پرسیدن این سؤالات ادامه داد. او این سؤالات را نه تنها از متخصصان، بلکه از افرادی که از خیابان آورده بود -لوله‌کش‌ها و معلمان مدرسه که تخصص ویژه‌ای در سیاست یا تاریخ نداشتند -نیز پرسید. وقتی او در نهایت نتایج را جمع‌آوری کرد، حتی خودش هم شگفت‌زده شد. نه تنها پیش‌بینی‌های افراد عادی بهتر از متخصصان بود، بلکه پیش‌بینی‌های متخصصان حتی نزدیک هم نبود.
چرا؟ متخصصان سرمایه‌گذاری زیادی روی نظریه‌هایی کرده‌اند که برای توضیح جهان توسعه ارائه داده‌اند. پس از چند سال کار بر روی آن‌ها، تمایل دارند آن‌ها را همه‌جا ببینند. به عنوان مثال، تحلیلگران سهام خوش‌بین که روی سناریوهای مالی خوش‌بینانه حساب می‌کردند، نتوانستند حباب مسکن را که تقریباً اقتصاد را ورشکست کرد، شناسایی کنند - اگرچه روندهایی که آن را به وجود آوردند برای هر کسی که نگاه می‌کرد کاملاً واضح بود. فقط این نیست که متخصصان در برابر سوگیری تأیید آسیب‌پذیر هستند -بلکه آن‌ها به ویژه در برابر آن آسیب‌پذیر هستند.
هیچ طرحواره‌ای جزیره‌ای نیست: ایده‌های موجود در ذهن ما در شبکه‌ها و سلسله مراتب به هم متصل هستند. کلید بدون قفل، در و مجموعه‌ای از ایده‌های پشتیبان دیگر مفهوم مفیدی نیست. اگر این مفاهیم را خیلی سریع تغییر دهیم - به عنوان مثال، مفهوم در را بدون تنظیم قفل تغییر دهیم - ممکن است در نهایت ایده‌هایی را حذف یا تغییر دهیم که ایده‌های دیگر به آن‌ها وابسته هستند و کل سیستم فرو بریزد. سوگیری تأیید یک نیروی ذهنی محافظه‌کار است که به تقویت طرحواره‌های ما در برابر فرسایش کمک می‌کند.
بنابراین، یادگیری یک تعادل است. ژان پیاژه، یکی از چهره‌های برجسته در روانشناسی رشد، آن را به عنوان فرآیند جذب و انطباق توصیف می‌کند. جذب زمانی اتفاق می‌افتد که کودکان اشیاء را با ساختارهای شناختی موجود خود تطبیق می‌دهند - مانند زمانی که یک نوزاد هر شیئی را که در گهواره قرار می‌گیرد به عنوان چیزی برای مکیدن شناسایی می‌کند. انطباق زمانی اتفاق می‌افتد که ما طرحواره‌های خود را با اطلاعات جدید تنظیم می‌کنیم - «آها، این چیزی برای مکیدن نیست، بلکه چیزی برای ایجاد صدا است!» ما طرحواره‌های خود را برای مطابقت با جهان و جهان را برای مطابقت با طرحواره‌های خود تغییر می‌دهیم، و رشد و ساخت دانش در تعادل مناسب این دو فرآیند رخ می‌دهد.
حباب فیلتر تمایل دارد سوگیری تأیید را به طرز چشمگیری تقویت کند؛ به نوعی برای این کار طراحی شده است. مصرف اطلاعاتی که با ایده‌های ما درباره جهان مطابقت دارد آسان و لذت‌بخش است؛ مصرف اطلاعاتی که ما را به تفکر به روش‌های جدید یا زیر سؤال بردن فرضیاتمان به چالش می‌کشد، خسته‌کننده و دشوار است. به همین دلیل است که طرفداران یک جناح سیاسی تمایل ندارند رسانه‌های جناح دیگر را مصرف کنند. در نتیجه، یک محیط اطلاعاتی که بر اساس سیگنال‌های کلیک ساخته شده است، محتوایی را ترجیح می‌دهد که از تصورات موجود ما درباره جهان حمایت می‌کند تا محتوایی که آن‌ها را به چالش می‌کشد.

آنچه که پیش از این گفته شد:

الی پارایزر در «حباب فیلتر» هشدار می‌دهد که الگوریتم‌های شخصی‌سازی اطلاعات در اینترنت، با محدود کردن مواجهه کاربران با ایده‌های متنوع و غیرمنتظره، خلاقیت و درک جامع واقعیت را تضعیف می‌کنند. او با اشاره به مفهوم «شبکه‌های سیال» استیون جانسون، توضیح می‌دهد که وب اولیه با تنوع اطلاعاتی خود، بستری برای اکتشافات تصادفی و نوآوری بود، اما حباب‌های فیلتر با هدایت کاربران به محتوای همسو با علایقشان، این پویایی را مختل کرده و آن‌ها را به مصرف‌کنندگان منفعل تبدیل می‌کنند. پارایزر با مثال تاریخی باور به جزیره خیالی کالیفرنیا، نشان می‌دهد که پنهان شدن «ناشناخته‌های ناشناخته» در محیط‌های فیلترشده، درک کاربران از جهان را تحریف می‌کند. او پیشنهاد می‌کند که الگوریتم‌ها باید برای ترویج «رانش» ذهنی و تنوع اطلاعاتی طراحی شوند و پلتفرم‌ها با تعهد به نمایش محتوای متنوع، از قطبی‌سازی گفتمان عمومی و کاهش تاب‌آوری فکری جلوگیری کنند، در حالی که کاربران نیز باید فعالانه به دنبال منابع متنوع باشند. این مسئولیت مشترک، برای حفظ خلاقیت، نوآوری و دموکراسی در عصر دیجیتال حیاتی است.

اکنون ادامه این بحث را پی می‌گیریم:

دولت‌های غربی، مانند بسیاری از حکومت‌ها، از سازوکارهای رسانه‌ای و الگوریتمی برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی استفاده می‌کنند، اما این کار لزوماً به معنای یک توطئه سازمان‌یافته نیست. از طریق تنظیم مقررات، بودجه‌دهی به رسانه‌های عمومی، یا همکاری غیرمستقیم با پلتفرم‌های فن‌آوری، این دولت‌ها می‌توانند چارچوب‌های گفتمانی را شکل دهند - مثلاً با اولویت‌دادن به روایت‌های خاص درباره امنیت ملی، تغییرات اقلیمی، یا رقابت‌های ژئوپلیتیک. با این حال، در جوامع دموکراتیک، این فرآیندها معمولاً در معرض نقد و بررسی عمومی قرار دارند، برخلاف نظام‌های بسته که مهندسی افکار در آنها متمرکز و بدون پاسخگویی است.

در کشورهای اقتدارگرا مانند چین و ایران، مهندسی افکار عمومی از طریق سازوکارهای متمرکز و سرکوبگر با هدف کنترل کامل گفتمان عمومی انجام می‌شود. در چین، دولت از «دیوار آتشین بزرگ» و فن‌آوری‌های پیشرفته مانند بازرسی عمیق بسته‌ها (Deep Packet Inspection) برای فیلتر کردن محتوا و مسدودسازی وب‌سایت‌های حساس استفاده می‌کند. قانون امنیت سایبری ۲۰۱۷ شرکت‌ها را ملزم به ذخیره داده‌های کاربران در داخل کشور و همکاری با مقامات برای حذف محتوای «نامناسب» می‌کند. پلتفرم‌هایی مانند ویبو با تیم‌های بزرگ سانسورگر (تا ۷۰۰ نفر) پست‌های کاربران را در زمان واقعی نظارت و حذف می‌کنند، و الگوریتم‌های شخصی‌سازی‌شده برای تقویت روایت‌های دولتی، مانند تبلیغ سیاست‌های حزب کمونیست، طراحی شده‌اند. در ایران، رژیم از «فیلترینگ هوشمند» برای هدف‌گذاری محتوای خاص در شبکه‌های اجتماعی بدون مسدودسازی کامل آن‌ها بهره می‌برد. پروژه‌هایی مانند «اینترنت ملی» و استفاده از هوش مصنوعی برای تشخیص چهره، امکان نظارت گسترده و شناسایی معترضان را فراهم کرده است. هر دو کشور با محدود کردن دسترسی به اطلاعات متنوع و سرکوب صدای مخالفان، حباب‌های اطلاعاتی ایجاد می‌کنند که درک شهروندان از واقعیت را تحریف کرده و خلاقیت و گفتمان آزاد را خفه می‌کند. این فرآیندها با حداقل پاسخگویی و بدون نقد عمومی انجام می‌شوند، زیرا رسانه‌های مستقل و جامعه مدنی تحت فشار شدید قرار دارند.

در هند، مهندسی افکار عمومی ترکیبی از سانسور مستقیم و فشارهای غیرمستقیم است که در چارچوب یک دموکراسی ظاهری اما شکننده عمل می‌کند. قوانین فن‌آوری اطلاعات (IT Rules 2021) پلتفرم‌های دیجیتال را ملزم به استفاده از ابزارهای خودکار برای حذف محتوایی می‌کند که به‌عنوان «مخل نظم عمومی» یا «ضد حاکمیت» تلقی می‌شود، مانند مستندهایی که خشونت‌های دوران نخست‌وزیری نارندرا مودی را افشا می‌کنند. دولت از طریق فشار بر شرکت‌های فن‌آوری و رسانه‌ها، و همچنین حمایت از کانال‌های خبری همسو، روایت‌های ملی‌گرایانه را تقویت می‌کند. برخلاف چین و ایران، هند دارای رسانه‌های مستقل و جامعه مدنی فعال است، اما این نهادها تحت فشار فزاینده‌ای از طریق آزار و اذیت قانونی و قطع بودجه قرار دارند. الگوریتم‌های شخصی‌سازی‌شده در پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب و فیسبوک، که تحت نظارت دولت هستند، اغلب محتوای همسو با ایدئولوژی حاکم را ترویج می‌دهند و محتوای انتقادی را کم‌رنگ می‌کنند. این فرآیند، اگرچه در مقایسه با چین و ایران کمتر متمرکز است، همچنان با محدود کردن تنوع اطلاعاتی و تقویت روایت‌های دولتی، خطر تحریف واقعیت و تضعیف گفتمان دموکراتیک را به همراه دارد، هرچند نقد عمومی و بررسی‌ها در هند تا حدی امکان‌پذیر است.