بارورسازی ابرها: ترفندی با سویه‌های تبلیغاتی در برابر بحران عمیق آب

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور اعلام کرده است که «بارورسازی ابرها» به‌عنوان یکی از برنامه‌های قدیمی وزارت نیرو برای مقابله با خشکسالی، در پاییز سال جاری با «شدت بیشتری» اجرا خواهد شد.

با توجه به پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی مبنی بر کم‌بارشی و افزایش دما در اکثر مناطق کشور، وزارت نیرو برنامه‌ای پنج‌ساله تدوین کرده که شامل تأمین منابع مالی، استفاده از ظرفیت‌های داخلی و همکاری با سازمان برنامه و دستگاه‌های دارای تجهیزات هوایی است. به گفته بزرگ‌زاده «هدف ما این است که بارورسازی ابرها در مناطقی انجام شود که بیشترین تنش آبی را دارند.»

این طرح با تمرکز بر مناطق دارای تنش آبی بالا، مانند بالادست سدهای تهران، زاینده‌رود و تبریز، و با پایش مداوم شرایط جوی برای شناسایی ابرهای مستعد اجرا می‌شود تا با «بهره‌گیری از تکنیک‌های علمی»، شدت بارش افزایش یابد.

سخنگوی صنعت آب کشور ادعا کرد که بر اساس «تجربیات جهانی» بارورسازی ابرها ممکن است بین ۵ تا ۱۵ درصد افزایش بارش را در مناطق هدف به همراه داشته باشد، اما به دلیل وابستگی به شرایط جوی و وجود ابرهای مناسب، به‌عنوان منبعی مطمئن برای تأمین آب شرب در نظر گرفته نمی‌شود.

سخنگوی صنعت آب تأکید کرد که تأمین آب شرب باید با اطمینان بیش از ۹۷ درصد انجام شود و بنابراین، منابع آبی مطمئن‌تری برای این منظور استفاده می‌شوند. با این حال، در صورت موفقیت بارورسازی در افزایش ذخایر سدها، این امر به نفع کشور خواهد بود. بنا به اظهارات او اگرچه بارورسازی به‌تنهایی نمی‌تواند مشکلات کم‌آبی را حل کند، اما به‌عنوان راهکاری تکمیلی در کنار سایر برنامه‌ها، به بهبود وضعیت منابع آبی کمک خواهد کرد.

بارورسازی ابرها: راهکاری تکمیلی یا پرهزینه؟

بارورسازی ابرها اگرچه یک فناوری برای افزایش بارش به شمار می‌رود، اما راهکار جامع و قطعی برای مقابله با خشکسالی محسوب نمی‌شود. اساس این فناوری، پخش موادی مانند یدید نقره یا یخ خشک در ابرهای مناسب است تا بلورهای یخ تشکیل شده و به صورت بارش به زمین برسند.

موفقیت این روش کاملاً وابسته به شرایط جوی از جمله وجود رطوبت کافی، نوع و جهت ابرها و دمای مناسب است. باید توجه داشت که بارورسازی ابرها نمی‌تواند از هیچ، ابر ایجاد کند، بلکه تنها به ابرهایی که از قبل پتانسیل بارش دارند کمک می‌کند تا بارش کارآمدتری داشته باشند. فقدان حتی یکی از شرایط جوی مطلوب باعث شکست یا کاهش شدید راندمان عملیات می‌شود.

در مقابله با خشکسالی، تمرکز اصلی باید بر مدیریت جامع و پایدار منابع آب باشد. راهکارهای کارآمدتر شامل مدیریت تقاضا و مصرف آب (مانند کشاورزی نوین، کاهش هدررفت، بازچرخانی آب)، حفاظت از منابع آبی (احیا و نگهداری آبخوان‌ها و تالاب‌ها) و سیاست‌گذاری بلندمدت است.

بارورسازی ابرها را نمی‌توان به هیچ‌وجه به دلیل وابستگی شدید به عوامل جوی، هزینه‌بر بودن و عدم قطعیت در نتایج، جایگزین راهکارهای اساسی یاد شده کرد. در نتیجه، اگرچه این فناوری در برخی مناطق و فصل‌های خاص ممکن است مفید باشد، اما برای حل بحران خشکسالی، باید به عنوان بخش کوچکی از یک استراتژی جامع و چندبعدی در نظر گرفته شود.

در بسیاری از ماه‌های سال، هوای ورودی به ایران به قدری خشک است که حتی در صورت وجود ابر، مقدار رطوبت قابل تبدیل به بارش بسیار ناچیز است. بنابراین، در بهترین روزهای پربارش سال، این فناوری می‌تواند بارش را تا ۱۰ درصد افزایش دهد، اما در مقیاس فصلی یا سالانه، این تأثیر بسیار کوچک و اغلب کمتر از ۵ درصد خواهد بود.

برای استان البرز که از استان‌های کوهستانی و پرابر ایران است، این افزایش به معنای چند میلیمتر بارش بیشتر در یک فصل بارشی خاص است، نه حل مشکل کم‌آبی پایدار. این مقدار ناچیز در برابر هدررفت آب در شبکه‌های فرسوده، مصرف ناکارآمد در بخش کشاورزی و کاهش مداوم سطح آب‌های زیرزمینی، کاملاً رنگ می‌بازد. بنابراین، اگرچه بارورسازی را می‌توان به عنوان یک اقدام نمادین و تکمیلی در کنار سایر راهکارها انجام داد، اما تمرکز اصلی و تخصیص بودجه باید بر روی راهکارهای پایدارتری مانند آبیاری نوین، مدیریت تقاضا، بازچرخانی آب و احیای آبخوان‌ها باشد که اثرات آن به مراتب ملموس‌تر و بلندمدت‌تر است.

چالش‌های اثربخشی بارورسازی ابرها و نقش شرکت‌های دانش‌بنیان

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی پیش از این گفته بود:

انجمن هواشناسی کشور نیز پیش‌تر اعلام کرده بود که امکان انجام اثربخش باروری ابرها را به‌طور کامل رد می‌کند و آن را روشی ناکارآمد و پرهزینه می‌داند.

در ایران، شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور، به‌ویژه وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی، نقش کلیدی در تولید بیش از ۹۰ درصد مواد موردنیاز برای باروری ابرها دارند. از جمله این شرکت‌ها می‌توان به «نوین تجهیز دانش فضا فجر» در دانشگاه آزاد بیرجند و شرکت «فن صاد» اشاره کرد که در زمینه تولید مواد و تجهیزات باروری ابرها فعالیت کرده و با مرکز ملی مطالعات و تحقیقات باروری ابرها در یزد همکاری نزدیکی دارند. وزارت دفاع نیز مواد پرتابی (پیروپاترون) و فلرهای مبتنی بر یدید نقره برای نصب روی هواپیماها و پهپادها تولید می‌کند. در بخش تجهیزات پروازی، شرکت هواپیمایی اطلس با دو فروند هواپیمای آنتونوف AN-26 فعال است. همچنین، مرکز ملی باروری ابرها با همکاری روسیه، فناوری‌های مرتبط را بومی‌سازی کرده و ژنراتورهای زمینی کوچک و قابل‌حمل را توسعه داده است.

در مقایسه، بودجه بارورسازی ابرها نسبت به بودجه‌های کلان دولت در بخش آب و کشاورزی محدود است؛ به‌عنوان نمونه طی سه سال گذشته یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار صرف توسعه آبیاری تحت فشار در بخش کشاورزی شده است. مدیران پروژه اعلام کرده‌اند که اگر باروری ابرها بتواند ۱ تا ۲ درصد به بارش اضافه کند، هزینه‌های انجام شده جبران می‌شود. البته اجرای این پروژه‌ها نیازمند تجهیزات، پهپادها، هواپیماهای باروری، ژنراتورهای زمینی و نیروی انسانی متخصص است که طی سال‌های اخیر تقویت شده‌اند.

بارورسازی ابرها: راهکاری مکمل یا ابزار تبلیغاتی؟

 بارورسازی ابرها که نخستین بار در دومین دولت احمدی‌نژاد با یک رویکرد پوپولیستی مطرح شد، هرچند چندان اثربخش نیست، اما ابعاد تبلیغاتی آن صرف‌نظر از جناح‌بندی‌ها را برای هر دولتی را نباید از نظر دور داشت.

هنگامی که یک دولت با بحران خشکسالی شدید و نارضایتی عمومی مواجه است، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نسبتاً کم‌هزینه‌ای مانند بارورسازی ابرها که قابلیت نمایش و گزارش‌دهی سریع دارد این پیام را منتقل می‌کند که «دولت در حال اقدام و حل مشکل است». این امر می‌تواند تا حدی از فشار افکار عمومی بکاهد و یک تصویر فعال و فناورانه از حکومت ارائه دهد، حتی اگر تأثیر واقعی و کمّی آن در مقیاس کلان بسیار ناچیز باشد.

با این حال اگر حاکمیت به‌طور شفاف بر محدودیت‌های این فناوری تأکید کند و آن را به‌عنوان یک راه‌حل مکمل و جزئی در کنار سایر راهبردهای اساسی (مانند مدیریت تقاضا، اصلاح الگوی کشت، نوسازی شبکه آبرسانی و مقابله با فرسایش خاک) معرفی کند و به اجرا درآورد، در این صورت نمی‌توان آن را صرفاً یک اقدام تبلیغاتی دانست. اما اگر این اقدام به عنوان «راه حل نهایی» یا «معجزه» برای خشکسالی معرفی شود و سیاست‌های کلان نادرست در مدیریت منابع آب (مانند توسعه کشاورزی ناپایدار در مناطق خشک) بدون تغییر باقی بماند، در آن صورت بعد تبلیغاتی این راهکار هرچه بیشتر برجسته می‌شود.

در مورد ایران، با توجه به شدت بحران آب که ریشه در مسائل ساختاری و مدیریتی دارد، تمرکز بیش از حد بر راهکارهایی مانند بارورسازی ابرها بدون پرداختن به ریشه‌های اصلی خشکسالی، این ظن را تقویت می‌کند که این برنامه‌ها ممکن است بیشتر جنبه سمبلیک و کوتاه‌مدت برای آرام کردن افکار عمومی داشته باشند.

نگاهی به وضعیت اسفناک بحران بی‌آبی ترسیم کرد، مؤید نظر بالا مبنی بر ضرورت آرام کردن افکار عمومی است: کلانشهرهای تهران، کرج، مشهد، تبریز، اصفهان، اراک و ساوه در «پیشانی تنش آبی» قرار دارند. به جز طالقان، سایر سدها به حجم مرده رسیده یا نزدیک به آن هستند. این وضعیت در ۲۴ استان و حدود ۵۰ شهر، با ۲۳ استان درگیر تنش آبی، و پیش‌بینی کم‌بارشی شدید پاییز، کشور را در آستانه چالش‌های عمیق‌تر قرار داده است. مسائل فرامرزی مانند هیرمند و فرونشست زمین نیز زیست‌بوم را به طور جدی تهدید می‌کند. 

منابع:

همشهری، ایسنا، تسنیم، مقاله تحقیقی ارزیابی کاشت ابر هیدروسکوپیک (پی دی اف)، خبرگزاری مهر، خبرگزاری آنا، پیام ما