ارومیه در اغما: فاجعه‌ای که نفس‌های کشور را به شماره انداخته است

دریاچه ارومیه به دلیل مدیریت ناپایدار منابع آب، سدسازی گسترده و خشکسالی شدید در آستانه نابودی کامل قرار گرفته و طوفان‌های نمکی ناشی از خشک شدن آن، زندگی و زیست‌پذیری در مناطق اطراف را تهدید می‌کند. مقامات و نمایندگان مجلس از آغاز مهاجرت تدریجی روستاییان حوضه آبریز دریاچه به دلیل اثرات مخرب این طوفان‌ها خبر داده‌اند. رئیس هیئت مدیره فدراسیون صنعت آب ایران دریاچه را «بیمار اورژانسی رو به اغما» توصیف کرده و هشدار داده که بدون تصمیمات جدی و عملگرایانه، امیدی به احیای آن نیست.

محمود طاهری، نماینده شبستر، خواستار رسیدگی فوری به وضعیت دریاچه شده و حاکم ممکان، نماینده ارومیه در مجلس، هم  گفته است:

به گفته این نماینده مجلس آنچه که از دریاچه ارومیه باقی مانده، لکه‌هایی کوچک از آب شور کم‌عمق است که حیات در آن‌ها به‌شدت محدود شده است.  

فاجعه‌ای با ابعاد چندگانه: از سلامت تا هویت

خشک شدن دریاچه ارومیه سلامت ساکنان مناطق اطراف را با تهدیدهای فوری و مرگبار مواجه کرده است. خطرناک‌ترین این تهدیدها، طوفان‌های نمکی هستند که ذرات نمک و گردوغبار حاوی ترکیبات شیمیایی ناشناخته را در هوا پراکنده می‌کنند. این ذرات ریز (۲ تا ۱۰ میکرون) تا عمق ریه نفوذ کرده و باعث بروز بیماری‌های حاد و مزمن تنفسی مانند آسم، برونشیت و سرطان‌های ریه و حنجره می‌شوند.

به گزارش هم‌میهن حسن پهلوانی، از اهالی روستای زینتلو، با اشاره به مرگ‌ومیر ناشی از سرطان در میان جوانان روستا می‌گوید:

علاوه بر این، ولی رحیم‌زاده، متخصص آنکولوژی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره خطرات ناشناخته بستر خشک‌شده دریاچه هشدار می‌دهد:

پیامدهای این فاجعه زیست‌محیطی به بیماری‌های جسمی ختم نمی‌شود و آسیب‌های شدید روانی و اجتماعی را نیز به دنبال دارد. از بین رفتن معیشت پایدار بر پایه کشاورزی و دامداری، منجر به فقر، بیکاری و مهاجرت اجباری مردان شده است. این فروپاشی اقتصادی و گسست خانوادگی، باعث افزایش چشمگیر شیوع بیماری‌های روانی مانند استرس، اضطراب، افسردگی و خشونت در جوامع محلی شده است. از دست دادن هویت جمعی وابسته به دریاچه و احساس بی‌آیندگی در میان ساکنانی که توانایی مهاجرت ندارند، وضعیت روانی جامعه را به مرز فروپاشی کشانده است. آذر علیمحمدی، جامعه‌شناس متخصص در حوزه دریاچه ارومیه، در گفت‌وگو با «هم‌میهن» به پیامدهای روانی و اجتماعی ناشی از خشک شدن دریاچه اشاره کرده و می‌گوید:

معیشت در خطر

بنا بر گزارش‌های محیط‌ زیستی، حدود ۸۰ درصد معیشت ساکنان حوضه آبریز دریاچه ارومیه به فعالیت‌های کشاورزی وابسته است که یکی از اصلی‌ترین عوامل تشدید بحران خشک‌شدن دریاچه محسوب می‌شود.

 طبق آمار جهاد کشاورزی، ۵۸ درصد کشاورزی آذربایجان‌غربی در همین حوضه قرار دارد و حدود ۸۰ درصد باغات و ۶۰ درصد اراضی زراعی استان در محدوده پیرامونی دریاچه واقع شده‌اند. چهار محصول پرمصرف شامل گندم، یونجه، سیب و چغندر قند به‌تنهایی ۶۸ درصد آب منطقه را مصرف می‌کنند در حالی که تنها ۸ درصد ارزش اقتصادی تولید را تشکیل می‌دهند.

کارشناسان بر این باورند که نجات دریاچه تنها با «دگرگونی ساختار معیشتی» ممکن است. راه‌حل‌های پیشنهادشده شامل: توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر از طریق نصب نیروگاه‌های خورشیدی در اراضی کم‌بازده، گسترش گردشگری طبیعی و فرهنگی در مناطق کوهستانی و روستاهای تاریخی اطراف دریاچه مانند کندوان، قره‌پاپاق و سلماس و همچنین سرمایه‌گذاری در صنایع کوچک و استارت‌آپ‌های محلی مانند بسته‌بندی و صادرات میوه خشک یا صنایع تبدیلی محصولات منطقه است. سعید مدنی، جامعه‌شناس، در گفت‌وگو با «هم‌میهن» می‌گوید:

راه نجات: گذار از مدیریت آشوب‌زده به حکمرانی یکپارچه

ناکامی در اجرای برنامه‌های احیای دریاچه ارومیه با وجود هزینه‌های کلان، نشان‌دهنده ضعف مدیریت است. برای رفع این مشکل، باید مدیریت یکپارچه حوضه آبریز با هماهنگی بین‌استانی و بین‌بخشی ایجاد شود، بودجه‌های تخصیص‌یافته با نظارت دقیق و شفاف هزینه شوند، آگاهی عمومی برای تغییر نگرش کشاورزان و مسئولان نسبت به بحران افزایش یابد، و پروژه‌های مخرب مانند ساخت سدهای جدید متوقف شده و بهره‌برداری از چاه‌ها مدیریت شود. این اقدامات نیازمند عزم سیاسی جدی برای نجات دریاچه و کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی است. در عمل اما شاهد ناهماهنگی در مدیریت حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستیم. رئیس فدراسیون صنعت آب، رضا حاجی کریم، به «هم‌میهن» می‌گوید:

حاجی کریم همچنین به تغییرات مدیریتی با تغییر دولت‌ها اشاره می‌کند:

او هشدار می‌دهد که طرح‌های غیرعلمی مانند ژئوممبران کردن کف دریاچه یا برداشت نمک، غیرواقعی و ناکارآمد هستند:

به گفته وی، تخصیص حقابه ۶۰۰ میلیون مترمکعبی از تونل زاب به دلیل برداشت‌های مجاز و غیرمجاز بخش کشاورزی محقق نشده و صدای دریاچه در برابر منافع کشاورزی و صنعتی شنیده نمی‌شود:

بی‌ثباتی مدیریتی و نگاه سیاسی به یک بحران علمی، مشکل دیگر است. با هر تغییر دولت، استراتژی‌ها و مدیران ستاد احیای دریاچه نیز تغییر می‌کنند. این امر تداوم و پیگیری برنامه‌های بلندمدت نجات دریاچه را ناممکن ساخته است. بحران دریاچه ارومیه یک مسئله کاملاً علمی و زیست‌محیطی است، اما هنگامی که با عینک سیاسی به آن نگاه شود، راهکارهای مبتنی بر علم کنار گذاشته شده و پروژه‌های پرهزینه و غیرکارشناسی (مانند ژئوممبران کردن کف دریاچه یا برداشت نمک) که در کوتاه‌مدت نمایشی هستند، جایگزین می‌شوند. این نگاه، موجب هدررفت منابع و انحراف از راهکارهای اصلی می‌شود.

ضعف در اجرا و تمایل به راه حل‌های سریع و عوام‌پسند، معضل نهایی است. حتی وقتی راهکارهای درستی مانند احداث تونل انتقال آب زاب تصویب و اجرا می‌شود، در مرحله بهره‌برداری با شکست مواجه می‌گردد. آب این تونل اکنون به جای رسیدن به دریاچه، توسط بخش کشاورزی به صورت مجاز و غیرمجاز برداشت می‌شود. این امر نشان‌دهنده فقدان اراده سیاسی قاطع برای اجرای قانون و تضمین حقابه دریاچه در مقابل فشار ذی‌نفعان قدرتمند (مانند بخش کشاورزی) است. به عبارت ساده، «صدای دریاچه» در مقایسه با صدای کشاورزان و صنایع، به اندازه کافی بلند نیست و در نتیجه، حق آن پایمال می‌شود.

منابع:

ایلنا، دنیای اقتصاد، هم‌میهن، فصلنامه علوم محیطی (پی دی اف)، ایرنا، خبرگزاری صدا و سیما، برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه (پی دی اف)