دارابگرد در آستانه ثبت جهانی یا نابودی؟

ثبت جهانی دارابگرد، شهر باستانی ساسانی و نخستین شهر دایره‌ای جهان، سال‌هاست که به‌عنوان وعده‌ای از سوی مدیران استان فارس و شهرستان داراب مطرح می‌شود، اما این وعده‌ها با اقدام‌های عملی همراه نبوده است. در همان حال بیش از یک دهه است که فعالان میراث فرهنگی نسبت به فرونشست زمین و حفاری‌های غیرمجاز در این منطقه هشدار می‌دهند.

دارابگرد، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های شهرسازی ساسانی و نخستین شهر دایره‌ای ایران، در استان فارس و در نزدیکی شهر داراب قرار دارد. این شهر با وسعت حدود ۳۰۰ هکتار و قدمتی متعلق به اواخر دوره اشکانی و آغاز دوره ساسانی، در سده سوم میلادی ساخته شده و الهام‌بخش بسیاری از شهرهای دوره ساسانی بوده است. دارابگرد با معماری مدور، خندق و دیواره‌های مستحکم، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ مهندسی و شهرسازی ایران دارد.

در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت باستان‌شناسی و تاریخی این شهر، پرونده دارابگرد برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آماده شده و به‌عنوان بخشی از «محور ساسانی فارس» در آستانه ثبت جهانی قرار دارد. این محور تاکنون شامل مجموعه‌ای از آثار ساسانی فارس، مانند فیروزآباد، بیشاپور و سروستان است و برنامه‌ریزی شده تا دارابگرد نیز به این فهرست افزوده شود.

تناقض وعده‌های ثبت جهانی و نبود حفاظت

یکی از تناقض‌های آشکار در مدیریت دارابگرد، تأکید مکرر مسئولان بر ثبت جهانی این اثر در حالی است که اقدام‌های حفاظتی ضروری مانند مطالعه‌های علمی، مهار فرونشست، و مقابله با حفاری‌های غیرمجاز به شکل جدی پیگیری نشده است. این رویکرد، نشان‌دهنده نوعی سیاست‌زدگی است که در آن نمادگرایی بر حل چالش‌های عینی اولویت پیدا کرده است. از سوی دیگر، عدم انسجام برنامه‌ریزی نیز مشهود است؛ چنانکه مسئولان اعتراف کرده‌اند دارابگرد قرار بود هم‌زمان با سایر آثار ساسانی فارس ثبت شود، اما کمبود مطالعات مانع این کار شد. صادق زارع، سرپرست معاونت میراث فرهنگی فارس، هفته گذشته از آغاز فرآیند ثبت جهانی دارابگرد خبر داد و گفت:

این اثر باید هم‌زمان با منظر ساسانی بیشاپور، فیروزآباد و سروستان ثبت می‌شد، اما کمبود مطالعات لازم مانع شد.

 این امر بیانگر نبود برنامه‌ریزی منسجم و پیش‌بینانه از همان مراحل اولیه است، به‌طوری که حتی پس از سال‌ها، مطالعه‌های لازم برای ثبت و حفاظت اثر هنوز تکمیل نشده است.

یکی از چالش‌های اساسی دارابگرد، کمبود پژوهش‌های باستان‌شناسی است که این اثر تاریخی هنوز به صورت علمی و جامع کاوش نشده، در حالی که چنین مطالعاتی نه تنها پایه‌ای برای تدوین طرح‌های حفاظتی هستند، بلکه از الزام‌های ثبت جهانی توسط یونسکو محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسی درباره خطر فرونشست زمین که بارها توسط مراکز تخصصی مطرح شده، نگران‌کننده است؛ چرا که این هشدارها تاکنون به اقدام‌های عملی مؤثر منجر نشده‌اند. این وضعیت ممکن است ناشی از کمبود اعتبارهای مالی یا ضعف هماهنگی بین سازمانی باشد، اما ادامه آن می‌تواند به خطر جبران‌ناپذیری برای این میراث بی‌همتا تبدیل شود. علیرضا پرویزی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی داراب، درباره اقدام‌های حفاظتی گفته است:

با این حال، نبود کاوش‌های علمی و تداوم حفاری‌های غیرمجاز، این اثر ارزشمند را در معرض خطر قرار داده است.

بحران فرونشست و حفاری‌های غیرمجاز

وضعیت دارابگرد از دو بحران عمده رنج می‌برد: از یک سو فرونشست زمین به حدی جدی است که فروچاله‌هایی تا عمق دو متر تشکیل شده، اما علیرغم هشدارها، مطالعه‌های علمی جامعی برای ریشه‌یابی و مهار این پدیده انجام نشده است. از سوی دیگر، حفاری‌های غیرمجاز و تخلیه زباله همچنان ادامه دارد و هرچند مسئولان به نصب دوربین‌های نظارتی و جریمه متخلفان اشاره می‌کنند، اما تداوم این تخلف‌ها نشان می‌دهد که سیستم نظارتی کارآمدی وجود ندارد و قوانین به درستی اجرا نمی‌شوند. این دو چالش در کنار هم، بقای دارابگرد را به مخاطره انداخته‌اند. علیرضا پرویزی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی داراب، درباره تخلیه نخاله‌ها گفته است:

به گفته او، این اقدام‌ها تخلیه زباله و نخاله را کاهش داده است. درباره فرونشست و چاه‌های غیرمجاز، پرویزی تأکید کرده است:

با این حال، حفر چاه‌های غیرمجاز، عامل اصلی تشدید فرونشست در فارس، آثار تاریخی مانند تخت جمشید و نقش رستم را نیز تهدید می‌کند.

پرویزی درباره مطالعه‌های انجام‌شده توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی گفته است:

با وجود هشدارهای مراکز تخصصی درباره آسیب‌های فرونشست به میراث فرهنگی و ارائه راهکارهایی برای کنترل آن، هنوز هیچ مطالعه‌ای درباره فروچاله‌های دو متری دارابگرد انجام نشده است. با این حال، مدیران استانی همچنان از ثبت جهانی این اثر سخن می‌گویند، بدون آنکه برنامه حفاظتی یا مطالعه‌های علمی دقیقی برای آن تدوین شده باشد.

الزام‌های یونسکو و چالش‌های پیش‌رو

ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو مراحل و معیارهای مشخصی دارد. کشور متقاضی باید عضو «کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان» (۱۹۷۲) باشد تا بتواند اثری را نامزد کند. اثر ابتدا باید در فهرست پیشنهادی کشور ثبت شود، در غیر این صورت امکان نامزدی وجود ندارد. سپس، کشور پرونده‌ای جامع برای نامزدی اثر تهیه و به یونسکو ارائه می‌دهد که توسط نهادهایی مانند شورای بین‌المللی آثار و سایت‌ها یا اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت بررسی می‌شود. اثر باید دارای ارزشی منحصربه‌فرد باشد، مانند شاهکار نبوغ انسانی، تبادل ارزش‌های فرهنگی، گواهی بر سنت یا تمدن، نمونه برجسته معماری یا فناوری، تعامل انسان با محیط، ارتباط با رویدادها و باورهای مهم، پدیده‌های طبیعی استثنایی، مراحل زمین‌شناسی، فرایندهای زیست‌محیطی مهم یا زیستگاه‌های کلیدی برای تنوع زیستی. همچنین، کشور باید متعهد به حفاظت، نگهداری و آموزش مداوم درباره اثر شود و گزارش‌های منظم به یونسکو ارائه دهد.

به گفته یونسکو، «کشورها باید برنامه‌ریزی مدون برای حفاظت از آثار داشته باشند» و «ارزش‌های فرهنگی یا طبیعی باید به‌وضوح در پرونده اثبات شوند.» ثبت جهانی نیازمند پرونده‌ای دقیق و تعهد به حفاظت است.

دارابگرد با دو چالش اساسی پژوهشی و اجرایی مواجه است: از یک سو کمبود مطالعه‌های باستان‌شناسیِ نظام‌مند که این شهر تاریخی را در وضعیت ناشناخته‌ای قرار داده است، در حالی که انجام چنین پژوهش‌هایی نه تنها پیش‌نیاز تدوین برنامه‌های حفاظتی است، بلکه از شروط اصلی یونسکو برای ثبت جهانی محسوب می‌شود. از سوی دیگر، هشدارهای مکرر کارشناسان درباره بحران فرونشست - که ابعاد آن روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود - در حد اعلام خطر باقی مانده و به اقدام عملی مؤثری تبدیل نشده است. این وضعیت که می‌تواند ناشی از مشکلات مالی یا نقص در هماهنگی سازمانی باشد، در واقع نشان‌دهنده شکاف خطرناکی بین هشدارهای علمی و اجرای برنامه‌های عملیاتی است که ادامه آن موجودیت این میراث ارزشمند را به مخاطره می‌اندازد.

در یک نگاه

ثبت جهانی دارابگرد بدون برنامه‌ریزی حفاظتی جامع نه تنها راه‌حلی برای چالش‌های پیش‌رو نیست، بلکه با جذب گردشگران غیرمسئول ممکن است به تشدید تخریب‌ها بینجامد. برای نجات این میراث بی‌نظیر، ضروری است که در گام نخست طرح حفاظتی جامعی با تمرکز بر مهار فرونشست و مقابله با حفاری‌های غیرمجاز همراه با تسریع کاوش‌های علمی و مستندسازی دقیق برای تکمیل پرونده ثبت جهانی تدوین شود. تأمین اعتبارات کافی از طریق جلب مشارکت بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی، تقویت هماهنگی بین‌سازمانی برای حل سیستماتیک مشکلات، و آگاهی‌رسانی عمومی به منظور جلب مشارکت جامعه محلی، از دیگر اقدام‌های حیاتی محسوب می‌شوند. تا زمانی که این گام‌های اساسی برداشته نشود، پیگیری ثبت جهانی نه‌تنها افتخاری به همراه نخواهد داشت، بلکه ممکن است فرصت طلایی نجات این شهر تاریخی را برای همیشه از بین ببرد.