تهدید ساخت‌وساز در حریم سیلک: تعارض منافع و خطر برای ثبت جهانی

محوطه باستانی «سیلک» کاشان، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران، با قدمتی ۸ هزارساله، در خطر ساخت‌وساز و تغییر کاربری قرار دارد. با وجود رونق گردشگری، مالکان زمین‌های اطراف خواستار ساخت‌وساز هستند. در سال ۱۴۰۳، وزیر میراث‌فرهنگی برای حفظ حریم سیلک، وعده اعطای زمین معوض از سوی وزارت راه را داد، اما این وعده عملی نشده و بحث کوچک‌سازی حریم مطرح شده است. مدیر پایگاه سیلک اعلام کرده که با همکاری وزارت راه، کوچک‌سازی حریم فعلاً منتفی است، اما تهدید همچنان باقی‌ست. تصمیمات اخیر تنها شامل ۵ هکتار از زمین‌های حریم می‌شود و تکلیف بقیه زمین‌ها نامشخص است.

محوطه باستانی سیلک کاشان، واقع در سه کیلومتری جنوب‌غربی کاشان، با قدمتی ۷ تا ۸ هزار ساله، یکی از کهن‌ترین مراکز تمدنی ایران و جهان است. این مجموعه شامل دو تپه شمالی و جنوبی (با فاصله ۶۰۰ متر) و دو گورستان باستانی الف (۳۵۰۰ سال قدمت) و ب (۳۰۰۰ سال قدمت) است. سیلک به‌عنوان قدیمی‌ترین سکونتگاه یکجانشین فلات مرکزی ایران، مهد صنایع دستی و سفال‌سازی شناخته می‌شود.

کاوش‌ها از دهه ۱۳۱۰ توسط رومن گیرشمن با همکاری دولت ایران و موزه لوور آغاز شد و اشیای کشف‌شده در موزه‌های لوور، ملی ایران و باغ فین کاشان نگهداری می‌شوند. خاک حاصلخیز، منابع آب و موقعیت بازرگانی، سیلک را به مرکزی کلیدی برای زیست یکجانشین تبدیل کرد. این محوطه در سال ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و برای پژوهشگران و گردشگران اهمیت ویژه‌ای دارد.

تعارض منافع ملی با منافع مالکان

حریم درجه یک محوطه باستانی سیلک کاشان، شامل ۴۵ هکتار زمین باغی با ارزش بالای اقتصادی، با محدودیت‌های قانونی در تفکیک و ساخت‌وساز مواجه است. این محدودیت‌ها باعث ساخت‌وسازهای غیرمجاز شبانه شده، اما ضعف قوانین قضایی، امکان برخورد مؤثر را محدود کرده است. جواد حسین‌زاده، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی سیلک در گفت‌وگو با رسانه‌های داخلی گفته است:

وزارت راه، طبق مصوبه سال ۱۳۹۸ هیئت وزیران، موظف به ارائه زمین معوض برای آزادسازی حریم است، اما همکاری لازم را نداشته و زمین‌های پیشنهادی از نظر ارزش با زمین‌های مالکان قابل مقایسه نیست. به همین دلیل، پیشنهاد بازنگری ضوابط حریم مطرح شده که به مالکان باغ‌های بالای هزار متر، اجازه ساخت بنای یک‌طبقه تا ۲۰۰ مترمربع می‌دهد. این طرح، در صورت عدم ارائه زمین معوض مناسب توسط وزارت راه، اجرا خواهد شد. برای ۵ هکتار زمین تعاونی دارایی، اگر زمین معادل در قمصر ارائه شود، این محدوده به حریم سیلک اضافه می‌شود؛ در غیر این صورت، ساخت‌وساز محدود مجاز خواهد شد.

نگرانی از حفاری‌های غیر مجاز

بازنگری ضوابط حریم سیلک و صدور مجوز ساخت‌وساز محدود در این محدوده، نگرانی‌هایی درباره افزایش حفاری‌های غیرمجاز ایجاد کرده است. جواد حسین‌زاده، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی سیلک می‌گوید «ندادن مجوز ساخت‌وساز، راه مؤثری برای جلوگیری از حفاری غیرمجاز نیست»، زیرا این فعالیت‌ها هم‌اکنون نیز در نزدیکی حریم رخ می‌دهد. با این حال، تبعات این تصمیم ممکن است سال‌ها بعد مشخص شود و خطر آسیب به میراث تاریخی را به دنبال داشته باشد.

از ۴۰ هکتار عرصه سیلک، ۸ هکتار مالکیت خصوصی دارد که تملک آن حدود ۸۰۰ میلیارد تومان هزینه دارد، و این مسئله فشار مالکان را برای تعیین تکلیف افزایش داده است.

بازنگری ضوابط حریم درجه یک سیلک و صدور مجوز ساخت‌وساز محدود ممکن است بر پرونده ثبت جهانی این محوطه تأثیر منفی بگذارد. جواد حسین‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان، می‌گوید:

 او تأکید می‌کند که یونسکو بر اجرای دقیق ضوابط ملی نظارت دارد و نقض آن‌ها می‌تواند اثر را در فهرست میراث در خطر قرار دهد. ساخت‌وسازهای غیرمجاز به پرونده ثبت جهانی آسیب می‌زند، اما واکنش فعال مدیران برای جبران آسیب‌ها برای یونسکو اهمیت بیشتری دارد. با این حال، این تصمیم، که برای حل چالش‌های قدیمی و به دلیل انفعال نهادهای دولتی پیشنهاد شده، نوعی عقب‌نشینی از اصول حفاظتی است و ممکن است الگویی برای دیگر محوطه‌های تاریخی شود.

در یک نگاه:

تعارض جدی بین منافع ملی حفاظت از میراث فرهنگی و خواسته‌های اقتصادی مالکان زمین‌های اطراف سیلک نشان‌دهنده ضعف مدیریت یکپارچه و نبود سازوکارهای کارآمد برای تلفیق توسعه پایدار با حفاظت از میراث فرهنگی است. راه‌حل پایدار این تعارض، نه در کوچک‌سازی حریم یا صدور مجوزهای محدود (که خطر آسیب غیرقابل‌جبران به میراث جهانی را دارد)، بلکه در تعامل سازنده با ذی‌نفعان و ارائه راهکارهای عادلانه نهفته است. دولت باید با همکاری وزارت راه و میراث فرهنگی، زمین‌های معوض باارزش را به مالکان ارائه دهد یا از مکانیزم‌های جبرانی مانند خرید مستقیم زمین‌ها استفاده کند. همچنین، تقویت قوانین نظارتی و افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش تاریخی سیلک می‌تواند مانع تخریب آن شود. حفظ سیلک نه‌تنها مسئولیتی ملی، بلکه تعهدی جهانی است، زیرا تخریب آن به معنای از دست دادن حلقه‌ای کلیدی از تاریخ بشریت خواهد بود.