تخت‌جمشید در خطر: تعارض توسعه شهری و حفاظت از میراث جهانی

تعارض منافع توسعه شهری و حفاظت از میراث فرهنگی، بقای مهم‌ترین اثر تاریخی ایران را تهدید می‌کند. با وجود وعده‌های وزیر میراث‌فرهنگی برای «بازنگری» یا به تعبیری دیگر «تدقیق» ضوابط حرایم آثار تاریخی به درخواست نمایندگان مجلس، نگرانی اصلی این است که این بازنگری در عمل به معنای کوچک‌سازی حریم و تسلیم در برابر فشارهای توسعه‌طلبی باشد. این موضوع با گفته‌های نماینده مرودشت درباره الحاق ۹۰ هکتار از اراضی واقع در حریم درجه دو تخت‌جمشید به محدوده شهری و سکوت مقام‌های کلیدی مانند معاون میراث‌فرهنگی، تشدید شده است.

طرح جامع جدید مرودشت شامل الحاق مناطقی از حریم درجه ۲ تخت جمشید، به‌ویژه محور و شهرک مهدیه، به محدوده شهری است که به عنوان ورودی اصلی به این میراث جهانی در نظر گرفته شده است. الحاق این مناطق ظاهراً با هدف ساماندهی و بهبود «زیرساخت‌های گردشگری و حمل‌ونقل» انجام شده و بنا به ادعای مقام‌های شهری در این روند ملاحظات میراث‌فرهنگی، از جمله محدودیت ارتفاع ساخت‌وساز به ۸.۵ متر، در نظر گرفته شده است. مدیرکل دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تأکید کرد که هیچ بخشی از حریم درجه یک تخت جمشید به محدوده طرح جامع اضافه نشده و نظر کارشناسی وزارت میراث فرهنگی در تمام مراحل تصویب لحاظ شده است.

اظهار نظرهای رسمی اما متناقض

بر اساس گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) اسفندیار عبداللهی، نماینده مرودشت در مجلس، چندی پیش از الحاق ۹۶۰ هکتار به محدوده شهری مرودشت برای توسعه خبر داده بود. با طرح این گفته‌ها، که نگرانی‌هایی را درباره تهدید جایگاه میراث جهانی تخت جمشید در یونسکو به همراه داشت، باستان‌شناسان بررسی‌هایی را انجام دادند که نشان می‌داد حدود ۴۶۰ هکتار از اراضی موردنظر برای توسعه، واقع در شهرک مهدیه مرودشت، با حریم درجه دو تخت جمشید همپوشانی دارد و این محدوده شامل محوطه باستانی فیروزی است که دارای آثار هخامنشی بوده که هنوز کاوش ‌نشده‌ و این توسعه می‌تواند آثار باستانی کشف‌ نشده را در معرض خطر قرار دهد. با این حال فرهاد عزیزی زلانی، مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی در توضیحاتی که برای رسانه‌ها فرستاده شد، گفته بود: «در بازنگری طرح جامع شهر مرودشت، تمامی ضوابط و ملاحظات حفاظتی بدون تغییر لحاظ شده است.» او اظهار کرد:

مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی ادامه داد:

عزیزی تاکید کرد:

 مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی همچنین تأکید کرد:

پیش از این، محمدجواد جعفری، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید نیز  گفته بود:

واقعیت اما در پس پرده پنهان است

در پشت پرده اطمینان‌‌دهی‌های رسمی، سه نشانه خطرناک، واقعیت ماجرا را از پرده بیرون می‌آورد:

نخست، بررسی‌های میدانی تأیید می‌کند که بخش بزرگی از زمین‌های الحاق‌شده به شهر، «محوطه باستانی فیروزی» است که گنجینه‌ای از آثار کشف‌نشده هخامنشی را در خود پنهان دارد و هرگونه ساخت‌وساز می‌تواند برای همیشه این میراث را نابود کند.

دوم، تناقض آشکار بین حرف مقامات است؛ مدیر پایگاه تخت‌جمشید می‌گوید «هیچ درخواستی برای این طرح نداشته» اما نماینده مجلس ادعا می‌کند «همه مجوزها گرفته شده». این تناقض، از یک روند غیرشفاف و از پیش طراحی‌شده نشان دارد.

و سوم، مسئولان میراث‌فرهنگی خود را پشت اختیارات «شورای عالی شهرسازی» پنهان می‌کنند که در عمل به معنای ضعف و ناتوانی آنان در مقابل نهادهای قدرتمند توسعه‌طلب است. این سه نشانه با هم تصویری هشداردهنده ترسیم می‌کنند: خطری خاموش اما واقعی، که هسته تاریخی ایران را برای همیشه تهدید می‌کند.

علاوه بر این نشانه‌‌ها، نگرانی‌ها درباره تخت جمشید وقتی قوت می‌گیرد که در نظر داشته باشیم موضوع بازنگری در حریم بافت‌های تاریخی در دولت پزشکیان، با هدف کاهش محدوده‌های حفاظتی، نگرانی‌های جدی را میان کارشناسان میراث فرهنگی و فعالان حوزه شهری ایجاد کرده است. بافت‌های تاریخی گرگان، سمنان، دامغان، کرمان و اصفهان و شیراز تاکنون خبرساز بوده است.

خطر خروج تخت‌جمشید از میراث یونسکو

توسعه شهری در حریم تخت‌جمشید، به‌ویژه اگر به مخدوش شدن منظر فرهنگی و یکپارچگی این اثر تاریخی منجر شود، می‌تواند پیامدهای جدی به دنبال داشته باشد. بر اساس پیمان‌نامه میراث جهانی (۱۹۷۲) که ایران نیز به آن پیوسته است، یونسکو این اختیار را دارد که در صورت آسیب جدی به یک اثر ثبت‌شده، آن را در فهرست میراث در خطر قرار دهد. در صورتی که دولت ایران اقدامات کافی برای حفاظت از تخت‌جمشید انجام ندهد، این اثر ممکن است به طور کامل از فهرست میراث جهانی یونسکو حذف شود، که این امر نه‌تنها اعتبار بین‌المللی ایران را خدشه‌دار می‌کند، بلکه ارزش تاریخی و فرهنگی این میراث بی‌نظیر را به خطر می‌اندازد.

یونسکو به ایران هشدار داده است که این تهدیدات باید به‌طور جدی مدیریت شوند. طبق تعهدات ایران به‌عنوان عضو پیمان‌نامه، حفاظت از یکپارچگی و اصالت تخت‌جمشید الزامی است و هرگونه ساخت‌وساز که این ارزش‌ها را به خطر اندازد، می‌تواند به درج این اثر در فهرست میراث در خطر یا حذف کامل آن از فهرست جهانی منجر شود.

منابع:

خبرگزاری صدا و سیما، مهر، ایسنا، ایرنا، زمانه