تخریب حسینیه امینی‌ها؛ زخم عمیق بر پیکر میراث قاجاری در اثر ناکارآمدی نظارت

بر اساس تصاویری که در رسانه‌های داخلی منتشرشده، عوامل سریال‌های «جیران» و «بامداد خمار» با نقض قوانین میراث فرهنگی، خسارت‌های جدی به حسینیه امینی‌ها وارد کرده‌اند.

حسینیه امینی‌های قزوین، بنایی تاریخی و مذهبی از دوره قاجار است که در سال ۱۲۷۵ هجری قمری توسط حاج محمدرضا امینی و با صرف هزینه هنگفت معادل ۴۸ هزار تومان آن زمان (به پول امروز حدوداً پنج هزار و پانصد و بیست میلیارد تومان معادل بودجه یک پروژه ملی) ساخته شد و اکنون نمادی از پیوند معماری، تاریخ و فرهنگ ایرانی به شمار می‌آید.

این عمارت دو طبقه با سه تالار بزرگ، ارسی‌های نفیس، آینه‌کاری، نقاشی‌های سقف چوبی، فرش‌های عتیقه، سرداب، شربت‌خانه و حوض‌های فیروزه‌ای، جلوه‌ای باشکوه از معماری قاجاری را به نمایش می‌گذارد. این بنا که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، همچنان میزبان مراسم عزاداری محرم، صفر و رمضان است و به دلیل اطعام فقرا و نقش آن در سنت وقف، اهمیت فرهنگی ویژه‌ای دارد.

گستردگی تخریب‌ها

 به گزارش رسانه‌های داخلی گروه‌های فیلم‌سازی دو سریال یادشده با روشی غیرحرفه‌ای اقدام به پارچه‌کوب کردن دیوارهای حسینیه کرده‌اند که منجر به افشای تخریب‌های گسترده‌تری شده است.

از جمله خسارت‌های واردشده می‌توان به رنگ‌آمیزی غیرمجاز دیوارها و شکستن گچ‌بری یکی از ستون‌های این بنای تاریخی اشاره کرد. به گفته متولی کنونی حسینیه هرچند ستون زیرزمین (حوض‌خانه) نشکسته، اما گچ‌بری‌های آن به شدت آسیب دیده است. او همچنین از نصب غیرمجاز ترمه‌ها و رنگ‌آمیزی‌های غیرقانونی در داخل بنا خبر داده است.

 بر اساس اطلاعات موجود، قرارداد فیلم‌برداری سریال «بامداد خمار» (و احتمالاً بخش‌هایی از «جیران») در حسینیه امینی‌های قزوین حدود دو سال پیش منعقد شده و فیلم‌برداری نیز در تابستان و پاییز همان سال (تا آبان ۱۴۰۳) انجام شده. با این حال، این موضوع به تازگی به رسانه‌های داخلی راه پیدا کرده. بازدیدکنندگان و فعالان میراث فرهنگی در ایام تعطیلات نوروز ۱۴۰۴ برای نخستین بار از بنا تصاویر و شواهدی از خسارت‌ها در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند. این افشاگری‌ها، که ابتدا در مورد مسجد جامع قزوین (لوکیشن دیگری از «بامداد خمار») آغاز شد، به سرعت به حسینیه امینی‌ها گسترش یافت و واکنش‌هایی را برانگیخت. پیش از آن اما به دلیل عدم نظارت کافی خسارت‌ها پنهان مانده بود.

 همچنین، تکذیب‌هایی از سوی مدیرکل اوقاف قزوین مبنی بر عدم تخریب دیوارها وجود دارد، اما تصاویر منتشرشده و اظهارات متولی حسینیه، بحث را داغ نگه داشته و به جنجال اخیر دامن زده است.

از تکذیب و انکار تا وعده بازسازی آسیب‌ها

حاج محمد رضا امینی، بنیانگذار این بنا از ترس آنکه ناصرالدین شاه این بنای نفیس را تصاحب کند، آن را وقف امام سوم شیعیان کرد، غافل از آنکه کمتر از ۱۳۰ سال بعد متولی بنا حدود ۱۵۰ هکتار از موقوفات متعلق به حسینیه امینی‌ها را با اجاره‌ای ماهانه در حدود نهصد هزار تا یک میلیون تومان، به مونا چایچیان، عروس رئیس سازمان اوقاف کشور واگذار می‌کند. اداره‌کل اوقاف استان قزوین طبعاً این واگذاری را «شایعه‌پراکنی» دانسته و تأکید کرده بود که حسینیه امینی‌ها موقوفه غیرمتصرفی‌ست و سازمان تنها نقش نظارتی دارد، اما فرزند متولی حسینیه صحت واگذاری را تأیید و علت افشا نشدن این قرارداد را فشار و ملاحظات اعلام کرده بود. این ماجرا زیر عنوان «عروس‌بازی» در حسینیه به رسانه‌ها راه پیدا کرد. حالا هم مدیرکل اوقاف قزوین در وهله اول منکر تخریب‌ها شد اما تصاویر منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی و اظهارات متولی حسینیه دیگر مجال انکار را باقی نگذاشت.

احسان نورانی، معاون میراث فرهنگی قزوین به رسانه‌های داخلی گفته است بخشی از خسارت‌های واردشده به حسینیه، مانند نصب کاغذدیواری و الحاقات، مربوط به سریال «جیران» بوده و نه «بامداد خمار». او تأکید کرده که قرارداد قبلی بدون رعایت ملاحظات میراثی منعقد شده بود و به محض اطلاع، با لغو قرارداد جدید، اخطارهای لازم به عوامل فیلم داده شده.

نورانی اعلام کرد که رنگ‌آمیزی غیرمجاز دیوارها (با رنگ پلاستیک) باید به حالت اولیه بازگردد و مرمت‌ها تنها توسط استادکاران خبره و زیر نظر میراث فرهنگی انجام خواهد شد. او با اشاره به استقرار ناظر ۲۴ ساعته در لوکیشن‌های فیلم‌برداری از جمله حسینیه امینی‌ها، خانه حکیم افضل و مسجد جامع، تأکید کرد که رعایت موازین میراث فرهنگی خط قرمز است و گزارش جامع خسارت‌ها تهیه شده تا عوامل فیلم ملزم به جبران شوند. نورانی افزود که به دلیل نبود متولی برای حسینیه در یک سال گذشته، نظارت با چالش مواجه بود، اما اکنون با هماهنگی متولی جدید، پرونده خسارت‌ها در حال تکمیل است و در آینده از هرگونه تخلف مشابه بدون چشم‌پوشی جلوگیری خواهد شد.

ناکارآمدی نظارت

این مقام مسئول اما درباره ناکارآمدی نظارت سکوت کرده است. خسارت‌های واردشده به حسینیه امینی‌ها نشان‌دهنده ضعف جدی در سیستم نظارتی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و اداره اوقاف است. با وجود انعقاد قرارداد فیلم‌برداری دو سال پیش و انجام آن، تخریب‌ها تنها پس از افشاگری‌های مردمی در شبکه‌های اجتماعی و بازدیدهای نوروزی ۱۴۰۴ آشکار شد، که این امر فقدان نظارت مستمر و مؤثر را برجسته می‌کند. واکنش غیرحرفه‌ای مدیران را هم نباید از نظر دور داشت: رویکرد اولیه مدیران در تکذیب تخریب‌ها و سپس پذیرش آن‌ها پس از انتشار شواهد، نشانه‌ای از مدیریت بحران ناکارآمد است که اعتماد عمومی را خدشه‌دار می‌کند.

باید گفت عدم شفافیت در تقسیم وظایف بین سازمان میراث فرهنگی (ناظر بر بناهای تاریخی) و اداره اوقاف (متولی موقوفات) به خلأ نظارتی منجر شده و زمینه‌ساز این تخلفات بوده است. در این میان واکنش‌های تند مردمی نمایانگر علاقه مردم به میراث فرهنگی ایران است. مردم این بناها را نه به عنوان سنگ و گچ، بلکه بخشی از هویت خود می‌دانند.

وعده‌های مسئولان برای جبران خسارت و نظارت بیشتر در آینده، هرچند لازم است، اما واکنشی پس از وقوع حادثه بیش نیست. سؤال اصلی اینجاست که چرا سیستم نظارتی به گونه‌ای طراحی نشده که از وقوع چنین حوادثی از همان ابتدا جلوگیری کند؟