تخریب غیرمجاز اشکفت سلمان؛ تهدیدی علیه میراث ۳۲۰۰ ساله ایذه

فرامرز خوشاب، دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی ایذه «تا ری شا»، در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) از تخریب محوطه تاریخی اشکفت سلمان توسط شهرداری ایذه خبر داد و گفت:

فرامرز خوشاب در ادامه بیان کرد که تخریب محوطه ۳۲۰۰ ساله اشکفت سلمان به بهانه احداث جاده سلامت، یکی از نشانه‌های آشکار برای جلوگیری از ثبت جهانی ایذه در سازمان یونسکو است. وی تأکید کرد که این اقدام شهرداری ایذه، زحمات چندین ساله فعالان میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی خوزستان، پایگاه میراث فرهنگی آیاپیر و آرزوهای مردم فرهنگ‌دوست ایذه را به خطر انداخته است. او همچنین افزود که این عمل شهرداری در واقع به معنای تلاش برای نابودی سلامت روانی جامعه فرهنگی و گذشته تاریخی شهر ایذه است.

خوشاب در ادامه عنوان کرد که به محض دریافت خبر و تصاویر مربوط به تخریب‌ها، موضوع را بلافاصله با مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان مطرح کرده‌اند. او افزود که در جریان گفت‌وگوها، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت موجود، خواستار صدور دستور فوری برای رسیدگی و پیگیری قضایی شده‌اند تا با استفاده از ابزارهای قانونی، عوامل و مسببان اصلی این تخریب گسترده شناسایی، مجازات و به مردم معرفی شوند.

در همین راستا، زینب سهرابی، سرپرست اداره میراث فرهنگی ایذه، اظهار داشت که اقدام شهرداری ایذه در تجاوز به عرصه و حریم اشکفت سلمان بدون مجوز انجام شده و فعالیت این نهاد متوقف شده است. او افزود که شهرداری هیچ‌گونه تماسی با اداره میراث فرهنگی برقرار نکرده و شهردار ایذه مدعی شده که این تخلف توسط پیمانکار صورت گرفته است.

اشکفت سلمان، نیایشگاه باستانی ایذه در معرض خطر

اشکفت سلمان، واقع در جنوب شهر ایذه در استان خوزستان، یکی از مهم‌ترین نیایشگاه‌های باستانی ایران است که به دوره ایلامیان تعلق دارد و دارای نقش‌برجسته‌هایی از دوره هخامنشی است. این غار که به نام نیایشگاه تاریشا نیز شناخته می‌شود، میزبان بزرگ‌ترین خط‌نوشته میخی دوره ایلام نو است. چهار نقش‌برجسته در این محوطه وجود دارد که دو مورد آن‌ها در داخل غار و دو مورد دیگر در خارج از آن قرار دارند. این نقش‌ها شامل تصاویر نیایش هانی، پادشاه محلی آیاپیر، به همراه خانواده و وزیرش شورترورو، و همچنین تصاویری از خدایان ایلامی است. ویژگی بارز این نقش‌برجسته‌ها، به تصویر کشیدن زنان دوشادوش مردان است که نشان‌دهنده جایگاه ویژه زنان در آن دوره و نوآوری فرهنگی تمدن ایلامی است.

از نظر تاریخی، اشکفت سلمان به دلیل وجود کتیبه‌های میخی، به‌ویژه کتیبه‌ای متعلق به شاهک ایلامی آیاپیر، از مهم‌ترین یادگارهای تاریخی ایران محسوب می‌شود. این مکان برای تمدن‌های ایلامی و هخامنشی از اهمیت بسزایی برخوردار است و به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردش، پتانسیل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارد. بااین‌حال، برخی از نقش‌برجسته‌ها دچار آسیب‌هایی شده‌اند و یادگاری‌نویسی‌هایی که در گذشته روی کتیبه‌ها انجام شده بود، پس از تلاش‌هایی پاکسازی شده‌اند. طبق روایات محلی، این غار پیش از اسلام محل نیایش سلمان فارسی بوده است، هرچند این ادعا فاقد شواهد تاریخی قطعی است.

این محوطه باستانی علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و تاریخی، به دلیل موقعیت طبیعی خود از جاذبه‌های گردشگری نیز برخوردار است. بااین‌حال، اشکفت سلمان به دلیل رطوبت و رشد گیاهان در معرض خطر تخریب قرار دارد و نیازمند اقدامات حفاظتی فوری است. این مکان نه‌تنها به‌عنوان یک اثر تاریخی، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی مردم ایذه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و هرگونه آسیب به آن می‌تواند لطمه‌ای جبران‌ناپذیر به میراث فرهنگی ایران وارد کند.

بی‌اعتنایی به قوانین ملی حفاظت از آثار تاریخی

اقدام شهرداری ایذه، بدون اخذ کوچک‌ترین مجوز از اداره میراث فرهنگی، نشان‌دهنده بی‌اعتنایی به قوانین ملی حفاظت از آثار تاریخی و فرآیندهای اداری مشخص است. توجیه شهردار مبنی بر اینکه این عمل «کار پیمانکار بوده» نه تنها مسئولیت را رد می‌کند، بلکه نشان‌دهنده فقدان نظارت و آموزش کافی در پروژه‌های شهری است که در مجاورت میراث بی‌جانشین انجام می‌شوند. این امر بیانگر این مشکل کلان‌تر است که در بسیاری از نقاط ایران، توسعه کالبدی شهرها بدون درنظرگیری ملاحظات فرهنگی و تاریخی پیش می‌رود.

از جنبه پیامدها، این تخریب تنها آسیب فیزیکی به یک محوطه باستانی نیست، بلکه ضربه‌ای چندجانبه به آینده منطقه است: از یک طرف شانس ثبت جهانی ایذه در یونسکو را که می‌توانست منجر به جذب گردشگر بین‌المللی، ایجاد درآمد و تخصیص بودجه‌های حفاظتی شود، به خطر می‌اندازد و از طرف دیگر چنین رویدادهایی به «سلامت روانی جامعه فرهنگی» لطمه می‌زند، چرا که احساس می‌کنند تلاش‌های چندساله آنان در برابر بی‌توجهی نهادهای محلی نادیده گرفته شده و این موضوع قطعاً به بی‌اعتمادی عمومی و یأس اجتماعی منجر می‌شود.

واکنش سریع اداره میراث فرهنگی ایذه در توقف فوری کار و اطلاع‌رسانی به مقامات بالادست، کافی نیست. نکته کلیدی، پیگیری قضایی موضوع است. این که آیا مراجع قضایی می‌توانند عوامل این تخریب را به صورت شفاف شناسایی، توبیخ و به مردم معرفی کنند، تعیین خواهد کرد که چنین اقداماتی در آینده تکرار می‌شود یا خیر.

درس‌هایی از تجربه جهانی برای حفاظت از اشکفت سلمان

تجربه کشورهای کهن مانند چین، هند و یونان نشان‌دهنده چالش‌های مشترکی در حفظ تعادل بین توسعه شهری و حفاظت از میراث فرهنگی است. این کشورها با به‌کارگیری راهکارهای مؤثر، الگوهایی ارائه داده‌اند که می‌تواند برای حفاظت از محوطه‌هایی مانند اشکفت سلمان الهام‌بخش باشد. یکپارچگی قوانین و همکاری نهادهای محلی از مهم‌ترین این راهکارهاست. در یونان، شهرداری‌ها موظف‌اند پیش از اجرای هر پروژه عمرانی با نهادهای باستان‌شناسی (Ephorate of Antiquities) هماهنگی کرده و مجوز دریافت کنند. در چین نیز سیستم «مناطق حفاظت‌شده تاریخی و فرهنگی» با نظارت دقیق، از هرگونه فعالیت غیرمجاز در نزدیکی آثار تاریخی جلوگیری می‌کند. این رویکردهای قانونی و مشارکتی می‌تواند از اقدامات خودسرانه‌ای مانند آنچه در اشکفت سلمان رخ داده، جلوگیری کند.

در کنار قوانین، ایجاد ارزش اقتصادی و حس تعلق اجتماعی به میراث فرهنگی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. هند با پروژه‌هایی مانند «Swadesh Darshan» و «PRASAD»، اماکن میراثی را به قطب‌های گردشگری تبدیل کرده و با ایجاد امکانات رفاهی و برنامه‌های فرهنگی، منافع اقتصادی مستقیمی برای شهرداری‌ها و جوامع محلی فراهم آورده است. این امر نه‌تنها انگیزه تخریب آثار به بهانه توسعه کوتاه‌مدت را کاهش می‌دهد، بلکه جامعه محلی را به حافظان فعال میراث فرهنگی تبدیل می‌کند. چنین الگویی می‌تواند در ایذه نیز با تبدیل اشکفت سلمان به یک جاذبه گردشگری پایدار، ضمن حفاظت از این میراث ۳۲۰۰ ساله، به توسعه اقتصادی منطقه کمک کند.

حفاظت از مکان‌های تاریخی مانند اشکفت سلمان نیازمند همکاری نزدیک بین نهادهای محلی، استانی و ملی، همراه با تدوین قوانین سخت‌گیرانه و برنامه‌ریزی‌های مبتنی بر توسعه پایدار است. با الهام از تجربیات جهانی، می‌توان از تکرار تخریب‌های مشابه جلوگیری کرد و این نیایشگاه باستانی را به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران و جهان حفظ کرد.