حفاظت از اولتان قالاسی: فرصتی برای توسعه پایدار و چالش‌های پیش‌رو

به گفته روح‌الله محمدی، رئیس اداره باستان‌شناسی اردبیل تهدیدات قلعه-شهر اولتان قالاسی را می‌توان در سه دسته اصلی عوامل طبیعی (پیشروی رود ارس، بارندگی و سیلاب)، توسعه شهری و تغییر کاربری زمین به کشاورزی و دامداری خلاصه کرد. اگرچه اقداماتی مانند احداث ساحل‌بند برای مقابله با تخریب‌های طبیعی انجام شده، اما فشار برای توسعه شهری و ساخت‌وساز در حریم محوطه، به عنوان بزرگ‌ترین تهدید آینده آن شناسایی شده است.

توسعه و ساخت و سازهای نامتوازن

 اولتان که پیش‌تر روستا بود، اکنون به شهر تبدیل شده و ساکنان آن تمایل زیادی به گسترش شهر و الحاق محوطه تاریخی به آن دارند. در این میان به گفته روح‌‌الله محمدی حدود ۵۰ هکتار از محوطه اولتان قالاسی به زمین‌های کشاورزی تبدیل شده است.

رئیس اداره باستان‌شناسی اردبیل در ادامه گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) اظهار داشت: آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های کشاورزی در محوطه باستانی قلعه اولتان در مقایسه با ساخت‌وساز و توسعه شهری بسیار محدود است. شخم زدن زمین توسط کشاورزان در عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متری برای کاشت محصول، تخریب عمیقی ایجاد نمی‌کند، اما کشت محصولات آبی همچنان به این محوطه آسیب می‌رساند. وی تأکید کرد: اگر تاسیسات و ساخت‌وسازهای شهری در این محوطه تاریخی ایجاد شود، وضعیت کاملاً متفاوت و نگران‌کننده خواهد بود.

 درباره فعالیت‌های دامداری در این محوطه ارزشمند، محمدی توضیح داد: دامداری‌ها به‌صورت صنعتی نیستند و بیشتر عشایر و دامداران برای چرا به این منطقه می‌آیند که این فعالیت‌ها آسیب‌های جزئی به همراه دارد. با این حال، تهدید اصلی از فعالیت‌های عمرانی، ساخت‌وساز، تاسیسات و لوله‌کشی گاز ناشی می‌شود. محمدی تأکید کرد: اگر تعداد سازه‌های موجود افزایش نیابد، امکان حفاظت از این محوطه و آینده آن وجود دارد. با این حال، بسیاری از مردم به دنبال تغییر کاربری اراضی برای ساخت‌وساز هستند که تاکنون با مخالفت میراث فرهنگی مواجه شده است.

 محوطه باستانی اولتان قالاسی

محوطه باستانی اولتان قالاسی، واقع در ۱۲ کیلومتری شهر پارس‌آباد و در نزدیکی روستای تاریخی اولتان کنار رود ارس، با مساحتی حدود ۳۲۰ هزار متر مربع شامل ۳۲ هکتار ارگ مرکزی و ۵۰ تا ۱۱۵ هکتار کل محوطه است که بخش‌های زیادی از آن هنوز زیر خاک مدفون مانده است. این قلعه-شهر با ساختار نظامی و شهری، شامل ارگ مرکزی، گورستان‌های تاریخی، محله صنعتگران، ربض و شارستان بوده و خندقی به عرض ۱۵ تا ۳۰ متر با آب رود ارس به عنوان مانع دفاعی اطراف آن ایجاد می‌شد. فضاهای مسکونی درون قلعه و کارگاه‌های صنایع نظیر فلزگری، شیشه‌گری و سفال‌گری در بیرون آن قرار داشتند.

این محوطه در دوره‌های اشکانی، ساسانی، ایلخانی و افشاریه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و یافته‌هایی چون معماری شاخص، سفال‌های برجسته و اتاق‌های مزین به گچ از آن کشف شده است. برخی منابع، اولتان را با شهر تاریخی ورثان مرتبط دانسته و حتی از آن به عنوان محل تاجگذاری نادرشاه افشار یاد کرده‌اند.

این محوطه یک قلعه-شهر ایرانی بود که در مسیر تجاری مهمی بین قفقاز، اردبیل و تبریز قرار داشت و نقش اقتصادی و نظامی ایفا می‌کرد. بنابراین، این محوطه سند غیرقابل انکاری است که ثابت می‌کند آذربایجان در آن برهه‌های طولانی تاریخی، جزئی از ایران بوده است. در همان حال ذکر این نکته ضروری است که مفهوم «ایران» به عنوان یک دولت-ملت با مرزهای کاملاً مشخص، پدیده‌ای نسبتاً مدرن است. آنچه اولتان قالاسی ثابت می‌کند، تعلق این منطقه به قلمرو فرهنگی-تمدنی ایران و همچنین حکومت‌های مرکزی ایران در ادوار مختلف تاریخی است. به عبارت دیگر، این محوطه نشان می‌دهد که مردم این منطقه تحت حاکمیت پادشاهان ساسانی و سپس حاکمان ایرانی پس از اسلام زندگی می‌کرده‌اند و فرهنگ و معماری آنان ایرانی بوده است.

این سایت با شماره‌های ۳۰۱۶۸، ۳۰۱۷۰ و ۲۶۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و به عنوان بزرگ‌ترین سایت خشتی شمال غرب ایران، پتانسیل ثبت جهانی را دارد. با مرمت و ساماندهی، اولتان قالاسی می‌تواند به یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری استان اردبیل و شمال غرب ایران تبدیل شود.

به گفته روح‌الله محمدی، رئیس اداره باستان‌شناسی اردبیل، پس از ثبت این محوطه ارزشمند در فهرست آثار ملی ایران در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳، سه فصل کاوش باستان‌شناسی در آن انجام شد و در سال ۱۳۸۷ نیز سه فصل دیگر کاوش صورت گرفت. پس از وقفه‌ای طولانی، در سال ۱۴۰۱ گورستان این محوطه با هدف نجات‌بخشی کاوش شد و بررسی‌های ژئوفیزیک، ساختارهای زیرسطحی آن را بدون نیاز به کاوش گسترده نمایان کرد. همچنین در سال ۱۴۰۲، به دلیل کشف گورستان تاریخی حین جاده‌سازی، کاوش نجات‌بخشی دیگری انجام شد.

محمدی با تأکید بر عظمت اولتان قالاسی، این محوطه را نیازمند برنامه‌ای بلندمدت برای کاوش دانست که ممکن است تا ۷۰ سال طول بکشد و حتی همکاری با هیئت‌های بین‌المللی و دانشگاه‌های معتبر خارجی برای تحلیل آزمایشگاهی آثار را ضروری خواند. وی در ادامه گفت‌وگو با ایلنا اولتان قالاسی را از جمله محوطه‌های باستانی ایران دانست که پتانسیل تبدیل شدن به پایگاه میراث فرهنگی با اعتبارات ویژه را دارد و می‌تواند با حفاظت و معرفی مناسب، به توسعه گردشگری منطقه کمک کند.

چاره‌جویی در یک نگاه

از منظر مدیریت میراث فرهنگی، تهدایداتی که متوجه محوطه اولتان قالاسی‌ست بر شکاف میان سیاست‌های حفاظتی و اجرا تأکید دارد. اگرچه این محوطه در فهرست آثار ملی ثبت شده و هیچ مجوز جدیدی برای ساخت‌وساز صادر نمی‌شود، اما وجود سازه‌های قبلی مانند کارگاه پنیر، سوله‌های دام و انبار در محدوده محوطه، از ضعف در اعمال قوانین حفاظتی در گذشته نشان دارد. همچنین، اشاره به نیاز به یک برنامه بلندمدت کاوش باستان‌شناسی (حدود ۷۰ سال) و لزوم همکاری با دانشگاه‌های بین‌المللی، نشان‌دهنده کمبود منابع تخصصی و مالی در داخل کشور است. تغییرات مکرر مدیریتی نیز به عنوان مانعی برای تداوم پروژه‌های بلندمدت ذکر شده است که این امر، مشکل ساختاری در نظام مدیریت میراث فرهنگی ایران را نمایان می‌سازد.

برای حفاظت و نجات محوطه باستانی اولتان قالاسی، تدوین یک طرح جامع مدیریت و حفاظت با همکاری نهادهای مرتبط مانند سازمان میراث فرهنگی، استانداری و شهرداری ضروری است. این طرح باید شامل تعیین دقیق حریم و عرصه محوطه برای جلوگیری از تعرضات، تخصیص بودجه پایدار ملی و استانی برای کاوش، مرمت و حفاظت فیزیکی، و ایجاد پایگاه ملی میراث فرهنگی با نیروی متخصص و ساختار مستقل باشد. جلب مشارکت هیئت‌های باستان‌شناسی بین‌المللی و دانشگاه‌های معتبر خارجی نیز می‌تواند به تسریع کاوش‌ها و تحلیل‌های آزمایشگاهی کمک کند. علاوه بر این، مدیریت توسعه شهری باید به گونه‌ای بازنگری شود که محوطه به عنوان قلب هویتی و فضای سبز فرهنگی شهر حفظ شده و به پارک-موزه تبدیل شود، ضمن اینکه آموزش به جامعه محلی و ارائه راهکارهای اقتصادی جایگزین به کشاورزان و دامداران، از تخریب‌های ناشی از فعالیت‌های محلی جلوگیری خواهد کرد.

در سطح عملیاتی، توقف کامل صدور مجوزهای ساخت‌وساز در حریم محوطه، ساماندهی سازه‌های موجود از طریق تخریب یا تغییر کاربری خلاقانه به فضاهایی مانند کافه یا فروشگاه صنایع‌دستی، و اجرای پروژه‌های حفاظتی فوری مانند ادامه ساحل‌بند در برابر رود ارس و حصارکشی برای حفاظت فیزیکی ضروری است. همچنین، انجام کاوش‌های منظم و سیستماتیک با حضور دائم هیئت باستان‌شناسی، حتی در مقیاس محدود، می‌تواند ضمن استخراج داده‌های جدید، حفاظت فیزیکی محوطه را تضمین کند. با عزم ملی، مدیریت یکپارچه، تأمین مالی پایدار و مشارکت جامعه محلی، اولتان قالاسی می‌تواند از یک منطقه پرچالش به فرصتی بی‌نظیر برای توسعه پایدار منطقه با تکیه بر هویت تاریخی خود تبدیل شود.