از موی تراشیده تا تصویر زن؛ نبرد پنهان «قاتل و وحشی» با سانسور

سیدعباس صالحی، وزیر ارشاد اسلامی درباره وضعیت توقیف فیلم «قاتل و وحشی» گفته است که مشکل اصلی فیلم، «مسئله‌ای شرعی»‌ست. او در ادامه توضیح داده که بازیگر اصلی زن در این فیلم موهای خود را تراشیده و در تمام طول فیلم با این ظاهر ایفای نقش کرده است. صالحی در ادامه گفته که شورای پروانه نمایش، با حضور یک فرد معمم در نقش ناظر، همچنان این موضوع را مشکل شرعی می‌داند و تاکنون راه‌حلی برای رفع آن ارائه نشده است.

فیلم «قاتل و وحشی» به کارگردانی حمید نعمت‌الله، یک درام جنایی ایرانی محصول سال ۱۳۹۸ است که در سال ۱۳۹۹ آماده اکران شد، اما به دلیل سانسور توسط وزارت ارشاد مجوز نمایش در ایران دریافت نکرد. داستان پیرامون «زیبا»، زنی با بازی لیلا حاتمی، روی می‌دهد که در آستانه عروسی دخترش به دام یک باند گانگستری خطرناک می‌افتد. زیبا برای نجات خود و جلوگیری از رسیدن دخترش به محل خطر، وارد مبارزه‌ای نفس‌گیر می‌شود.

این فیلم با حضور بازیگرانی چون امین حیایی، ستاره اسکندری و شهرام حقیقت‌دوست، به دلیل نمایش موی تراشیده و گوش‌های لیلا حاتمی بدون حجاب، تنها برای اکران خارجی مجوز گرفت. «قاتل و وحشی» با فضای اکشن-جنایی و خشونت کنترل‌شده، اثری متمایز در سینمای ایران به شمار می‌رود.

حضور بازیگران زن با موی تراشیده

در سینمای ایران، حضور بازیگران زن با موی تراشیده در فیلم‌ها پدیده‌ای کم‌سابقه و قابل توجه است که معمولاً برای ایفای نقش‌هایی با شرایط خاص مانند بیماری، زندان، نقش‌های مردانه یا موقعیت‌های دشوار صورت می‌گیرد.

از نمونه‌های برجسته می‌توان به فریماه فرجامی در «سرب» (۱۳۶۷) در نقش زنی مبتلا به تیفوس، رویا نونهالی در «زندان زنان» (۱۳۷۹) در نقش دختری زندانی، رویا تیموریان در «شیفتگی»، پانته‌آ بهرام در «شنای پروانه» با نقش مردانه، و زهرا داودنژاد در «بچه‌های بد» اشاره کرد.

بازیگران دیگری مانند بهناز جعفری، عاطفه رضوی، الناز شاکردوست، سمیرا حسنپور و فرشته حسینی نیز برای دور زدن سانسور و حجاب اجباری در نقش‌هایی با موی تراشیده ظاهر شده‌اند.

فریماه فرجامی در فیلم «سرب» (۱۳۶۷) به کارگردانی مسعود کیمیایی نقش مونس را بازی کرد. این فیلم در ایران سال‌های دهه ۳۰ می‌گذرد و داستان یهودیان مهاجر به سرزمین موعود را روایت می‌کند. حضور فریماه فرجامی در «سرب» تاثیرگذار و ماندگار است، خصوصاً سکانسی که سرش را از ته می‌تراشد که نقشی متفاوت از او به نمایش می‌گذارد. این بازی باعث شد او دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را از جشنواره فیلم فجر دریافت کند.

پیامدهای توقیف فیلم‌ها برای اقتصاد سینما

توقیف فیلم‌ها در سینمای ایران به اقتصاد سینما لطمه می‌زند. در حد فاصل فیلم «گوزن‌ها» که اولین فیلم توقیفی رسمیِ تاریخ سینمای ایران در سال ۵۳ بود، تا فیلم «برادران لیلا» ساخته‌ سعید روستایی  بیش از ۲۰۰ فیلم توقیفی وجود دارد که نگاه به فروش برخی از آن‌ها در مدت زمان کوتاه اکران نشان می‌دهد در یک اکران عادلانه ممکن بود براتی سینمای ایران رونق اقتصادی به همراه بیاورند. انتشار غیرقانونی این فیلم‌ها دامنه خسارت‌های مالی تهیه‌کنندگان را گسترده‌تر می‌کنند. در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان زیان ناشی از قاچاق این فیلم‌ها گزارش شده است.

باید توجه داشت که حتی سازندگان این فیلم‌ها هم ممکن است زیان چندانی متحمل نشوند. برای مثال «برادران لیلا» به کارگردانی سعید روستایی در ایران از اکران بازماند اما پخش کننده بین‌المللی آن، فیلم را در امارات و فرانسه اکران کرد و بیش از ۷۰۰ هزار دلار هم فروش کرد. فیلم «تاکسی» جعفر پناهی و بسیاری از فیلم‌های زیرزمینی که در جشنواره‌های جهانی می‌درخشند معمولا در خارج از ایران فروش دلاری خوبی را تجربه می‌کنند.   

در دهه گذشته، سینمای ایران شاهد توقیف فیلم‌های متعددی بوده که دلایل آن‌ها از مسائل فرهنگی و اجتماعی تا محتوای سیاسی متغیر بوده است. از جمله این فیلم‌ها می‌توان به «گزارش یک جشن» (ابراهیم حاتمی‌کیا) با موضوع آموزش پیش از ازدواج، «کاناپه» (کیانوش عیاری) به دلیل استفاده از کلاه‌گیس به جای روسری، «رحمان ۱۴۰۰» (منوچهر هادی) که پس از اکران نوروزی ۱۳۹۸ توقیف شد، «مهمونی کامی» (علی احمدزاده) به دلیل نمایش روابط آزاد و محتوای سیاسی، «عصبانی نیستم» (رضا درمیشیان) با موضوع حوادث انتخابات ۸۸ که پس از سال‌ها نمایش محدودی داشت، «پنجاه کیلو آلبالو» (مانی حقیقی) با اکران مشروط به ممیزی، و همچنین «لرد» (محمد رسول‌اف) و «ارادتمند؛ نازنین بهاره تینا» (عبدالرضا کاهانی) اشاره کرد.

مسأله تصویر زن ایرانی‌ست و نه فقط موی او

برای درک دلیل واقعی توقیف فیلم قاتل وحشی ساخته حمید نعمت الله باید به تصویر زن ایرانی در این فیلم توجه کرد:

فیلم «قاتل و وحشی» در قالب یک درام نفس‌گیر جنایی، مادری را در کانون یک طوفان سهمگین قرار می‌دهد. زندگی عادی «زیبا» (با بازی لیلا حاتمی) در آستانه یکی از شادترین رویدادهای زندگی‌اش ـ عروسی دخترش ـ به ناگاه متلاشی می‌شود.

نعمت‌الله با مهارت فضایی پرتعلیق و تاریک می‌آفریند که در آن، مرز بین آرامش خانوادگی و جهان زیرین جنایت به سرعت محو می‌شود. زیبا، که باید مشغول تدارک آخرین جزئیات جشن باشد، ناخواسته و به شکل بی‌رحمی به دام یک باند سازمان‌یافته خطرناک گرفتار می‌آید. این رویارویی ناگهانی، او را وارد بازی مرگ و زندگی می‌کند که قواعدش را دیگران تعیین می‌کنند.

اما بحران اصلی زمانی ابعاد عمیق‌تر و شخصی‌تری به خود می‌گیرد که دختر زیبا، بی‌خبر از همه‌چیز، در حال حرکت به سمت قلب این طوفان است. اینجاست که فیلم از یک ماجرای جنایی محض، به اثری عمیقاً انسانی و احساسی تبدیل می‌شود. انگیزه زیبا برای نجات، دیگر تنها ترس از مرگ نیست؛ بلکه غریزه قوی مادرانه و مسئولیت او برای محافظت از فرزندش است که به روایت فیلم جهت می‌دهد.

فیلم با ریتمی سریع و کنترل‌شده، ما را همراه زیبا در مسیری پرپیچ‌وخم و پر از موانع غیرقابل‌پیش‌بینی قرار می‌دهد. او که یک زن عادی به نظر می‌رسد، مجبور می‌شود برای رهایی از این مخمصه، از مرزهای جسمی و روانی خود فراتر رود و وجوهی از وجودش را کشف کند که هرگز نمی‌شناخت. این سفر تحول‌آمیز، هسته مرکزی فیلم را تشکیل می‌دهد.

 بنابراین «قاتل و وحشی» بیش از آنکه یک فیلم اکشن معمولی باشد، پرتره‌ای قدرتمند از مقاومت، فداکاری و قدرت اراده یک زن در مواجهه با تاریکی مطلق است. این اثر، تماشاگر را به درون یک کابوس واقع‌گرایانه می‌کشاند و این پرسش اساسی را مطرح می‌کند که یک انسان، به ویژه یک مادر، برای نجات عزیزانش تا کجا می‌تواند پیش برود؟

این فیلم برای نخستین بار در بهمن ۱۴۰۳ در سومین جشنواره فیلم‌های ایرانی در نیویورک به نمایش در آمد. همچنین تلاش‌هایی برای نمایش فیلم در جشنواره فیلم فجر ایران صورت گرفت ولی به جایی نرسید.