وداع پدر راک ایران: کناره‌گیری کورش یغمایی از موسیقی

کورش یغمایی، پیشگام و پدر موسیقی راک ایران، شنبه گذشته با انتشار پیامی در صفحه اینستاگرام خود، از کناره‌گیری از دنیای موسیقی خبر داد. این اعلام خداحافظی همزمان با نزدیک شدن به انتشار آخرین آلبوم او با عنوان «پلاک ۴۴» توسط شرکت آمریکایی Now-Again Records صورت گرفته است.

یغمایی در پیام خود نوشته است:

او تأکید کرده که انتشار آلبوم «پلاک ۴۴» پایان رسمی فعالیت حرفه‌ای‌اش خواهد بود و پس از آن، از عرصه موسیقی کنار خواهد رفت. این هنرمند ۷۹ ساله، پیام خود را با جمله‌ای احساسی به پایان برده: «خداوند ایران را بپاید.»

کناره‌گیری او در رسانه‌های داخلی بازتاب گسترده‌ای داشت که با توجه به ممنوعیت موسیقی راک در ایران از ورشکستگی سیاست‌های فرهنگی حکومت نشان دارد.

کورش یغمایی: پدر راک ایران

کورش یغمایی (زاده ۱۲ آذر ۱۳۲۵ در شاهرود) خواننده، آهنگساز و نوازنده چیره‌دست گیتار الکتریک است که به‌عنوان بنیانگذار و «پدر راک ایران» شناخته می‌شود. فعالیت حرفه‌ای او در دهه ۱۳۵۰ با ترانه ماندگار «گل یخ» آغاز شد که به دلیل استانداردهای جهانی، از نخستین آثار ایرانی بود که به عرصه بین‌المللی راه یافت. پس از انقلاب و تحمل ۱۷ سال ممنوعیت کاری، او در دهه ۱۳۷۰ با آلبوم‌هایی مانند «سیب نقره‌ای» بازگشت و موسیقی مدرن ایران را احیا کرد. کشف دوباره آثار پیش از انقلاب او توسط شرکت‌های معتبر غربی در دهه ۲۰۰۰، مانند انتشار آلبوم «بازگشت از لبه پرتگاه»، منجر به ستایش مجلاتی چون «رولینگ استون» و تثبیت جایگاه او در صحنه جهانی موسیقی شد.

مهم‌ترین ویژگی موسیقی کورش یغمایی، خلق یک صدا و هویت کاملاً متمایز ایرانی در قالب موسیقی راک است. کار یغمایی گرته‌برداری از موسیقی غربی نبود، بلکه او راک را با ظرافت با ریشه‌های موسیقی ایران تلفیق کرد. این تلفیق، چیزی فراتر از قراردادن اشعار فارسی روی ملودی‌های غربی بود. او با تسلطی که از دوران کودکی بر موسیقی سنتی (مانند سنتور و سپس گیتار) کسب کرده بود، توانست ساختار، ملودی‌پردازی و به ویژه شیوه نوازندگی گیتار الکتریک را چنان دگرگون کند که رنگ و بویی آشکارا ایرانی به خود بگیرد.

ترانه‌های شاخصی مانند «گل‌یخ» و «حجم‌خالی» دو نمونه ماندگار از آفرینش یک صدا و هویت ایرانی متمایز در قالب راک‌اند. در «گل‌یخ» (۱۳۵۲)، به عنوان نقطه‌عطف کارنامه او، تلفیق عمیقی بین شعر نو فارسی سروده مهدی اخوان لنگرودی و ساختار راک سایکدلیک برقرار می‌شود؛ یغمایی با نوازندگی بداهه‌پردازانه و نوآورانه گیتار الکتریک و استفاده از گام‌ها و رنگ‌های ملودیکی آشنا برای گوش ایرانی، این ترانه را از یک تقلید صرف غربی فراتر برد و اثری خلق کرد که نه‌تنها در ایران با فروشی میلیونی به موفقیت بی‌سابقه‌ای دست یافت، بلکه به‌عنوان یکی از نخستین آثار ایرانی وارد عرصه جهانی شد و توجه سلیقه‌های سخت‌پسند اروپایی و آمریکایی را جلب کرد.

این مسیر در ترانه‌هایی مانند «حجم خالی» (۱۳۵۳) نیز ادامه یافت و سبک او را تثبیت کرد. موفقیت بین‌المللی نهایی این آثار زمانی تحقق یافت که شرکت‌هایی مانند «Now-Again Records» با کشف دوباره این دوره طلایی، آلبوم‌هایی از او منتشر کردند و نشریات معتبری چون «رولینگ استون» و «بیلبورد» به تحسین آنها پرداختند. بنابراین، این ترانه‌ها فقط آهنگ‌هایی محبوب نبودند، بلکه به دلیل فلسفه هنری آگاهانه یغمایی، به سندهای زنده و موفق ایرانی‌سازی راک و اثبات‌کننده امکان جذابیت جهانی یک بیان صوتی ریشه‌دار در فرهنگ ایران تبدیل شدند.

او معتقد بود که همه‌چیز ایرانیان، از موسیقی فولکلورشان سرچشمه می‌گیرد و این شناخت از ریشه‌ها، کلید خلق یک موسیقی اصیل است. بنابراین، مهم‌ترین دستاورد یغمایی، تنها معرفی راک به ایران نبود، بلکه ایرانی‌سازی این سبک و ارتقای آن دستاورد اوست.

باید توجه داشت که در سال ۱۳۵۲ که نام یغمایی با گل یخ کم‌کم سر زبان‌ها می‌افتاد، ذهن بسیاری از علاقمندان به موسیقی ایرانی با ترانه‌های پاپ آشنا بود. «گل یخ» در چنین فضایی برای جوان‌ها یک فرصت تنفس بود. اکنون در نسل سرکش و عمیقاً تحول‌خواه «زد»، هر دو این جریان‌ها، هم موسیقی پاپ و هم موسیقی راک مثل شاخه‌های یک رود به یک مسیر افتاده‌اند: نمونه‌های ماندگار موسیقی معاصر ایران؛ زمزمه‌پذیر و خاطره‌ساز.

مضامین اشعار در آثار کورش یغمایی

محتوای اشعار آثار کورش یغمایی را می‌توان در دو دسته اصلی مضامین اجتماعی و وطنی و همچنین مضامین عاشقانه و درون‌گرا دسته‌بندی کرد که اغلب با زبانی تصویری و نمادین بیان می‌شوند.

 در یک سو، علاقه عمیق به هویت، تاریخ و معماری ایرانی به وضوح در آثار او مشهود است. اشعاری که او انتخاب می‌کرد، مملو از واژگانی چون «خانه»، «کوچه»، «باغ»، «شهر»، «ایوان» و «تخت جمشید» است که نه تنها صحنه‌پردازی می‌کنند، بلکه به‌عنوان نمادهایی از تعلق خاطر، خاطره جمعی و انتقاد از بی‌هویتی شهری به کار رفته‌اند. ترانه‌هایی مانند «ایران» در آلبوم ماه و پلنگ (با شعری از حسین منزوی) و انتخاب شعری از میرزاده عشقی برای ترانه «وطن»، بر دغدغه‌های ملی‌گرایانه  او صحه می‌گذارند.

در سوی دیگر، عشق، تنهایی، انتظار و احساسات شخصی از مضامین محوری و مکرر در اشعار انتخابی یغمایی‌اند. اما بیان این احساسات در قالب اشعاری صورت می‌گرفت که از سادگی و کلیشه‌های رایج پاپ فاصله داشت. شعر ترانه ماندگار «گل یخ» سروده مهدی اخوان لنگرودی، با تصاویر شاعرانه‌ای مانند «غم میون دو تا چشمون قشنگت لونه کرده»، «گل یخ توی دلم جوونه کرده» و «اتاقم دارم از تنهایی آتیش میگیرم»، غم عاشقانه و انزوای درونی را به شیوه‌ای نو و تاثیرگذار بیان می‌کند.

استفاده از فضاهای بسته مانند «اتاق» برای نشان دادن تنهایی، در دیگر آثار او نیز تکرار شده است. همکاری بلندمدت یغمایی با شاعران برجسته‌ای چون حسین منزوی (در آلبوم‌هایی مانند «سیب نقره‌ای»، «کابوس» و «تفنگ دسته نقره)، مهدی اخوان لنگرودی (در «گل یخ» و «حجم خالی») و فریدون مشیری (ترانه «کوچه»)، گواه بر اهمیت عمق محتوای کلامی و همنشینی شعر فاخر با موسیقی راک در آثار اوست.

محدودیت‌ها پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب موسیقی به‌ویژه سبک‌های غربی مانند پاپ و راک ممنوع شد و بسیاری از هنرمندان یا مهاجرت کردند یا فعالیت‌شان متوقف شد. کورش یغمایی نیز سال‌ها ممنوع‌الکار بود و آثارش از رسانه‌ها حذف شد. او برای انتشار آلبوم‌ها باید فرآیند دشوار و طولانی اخذ مجوز از وزارت ارشاد را طی می‌کرد که گاه به سال‌ها انتظار می‌انجامید؛ مانند آلبوم «ملک جمشید» که ۱۲ سال در انتظار مجوز ماند و در نهایت بدون مجوز داخلی در آمریکا منتشر شد. یغمایی خود گفته که در مجموع ۲۷ سال از بهترین سال‌های زندگی حرفه‌ای‌اش را در حالت «ممنوع‌الکاری» گذرانده است.

در حال حاضر موسیقی راک در ایران کاملاً ممنوع نیست، اما با محدودیت‌های شدید روبرو است. برای انتشار آلبوم یا برگزاری کنسرت، باید از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز گرفت. این مجوزها اغلب با سختی صادر می‌شوند و محتوای آثار باید با «ارزش‌های اسلامی» سازگار باشد (بدون temas تحریک‌آمیز، عاشقانه افراطی یا انتقادی).

برخی هنرمندان مانند کاوه یغمایی (فرزند کوروش) یا رضا یزدانی توانسته‌اند فعالیت رسمی داشته باشند، اما بسیاری از گروه‌های راک به‌صورت زیرزمینی کار می‌کنند. کنسرت‌های راک رسمی نادر هستند و اغلب لغو می‌شوند. سبک‌های سنگین‌تر مانند متال همچنان تقریباً ممنوع‌اند. در سال‌های اخیر (مانند ۲۰۲۱)، نشانه‌هایی از کاهش ممنوعیت دیده شد (مثل مجوز برای تک‌آهنگ کاوه یغمایی)، اما این تغییرات پایدار نبوده و بسته به دولت وقت متفاوت است.

با وجود محدودیت‌ها، موسیقی راک از طریق اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و صحنه زیرزمینی زنده مانده و طرفداران زیادی دارد، به ویژه در میان جوانان.