گسست‌های چهارگانه: روایت پرتو نوری‌علا از یک نسل کمیاب زنان ایرانی

جلد نخست خاطرات پرتو نوری‌علا، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی (انتشارات سندباد) روایتی به ظاهر ساده اما پیچیده و چندلایه از زندگی شخصی، خانوادگی، و حرفه‌ای او در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران از سال‌های دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ و مهاجرت به آمریکا در سال ۱۹۸۶ است. خاطرات او به عنوان فردی که در کانون مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی در سال‌های سرنوشت‌ساز دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ قرار داشته، تنها شرح یک زندگی شخصی نیست، بلکه سندی تاریخی از گذار زن ایرانی از سنت به مدرنیته و سپس مواجهه با بن‌بست‌ها و گسست‌های این گذار پرالتهاب است.

 این کتاب با فقدان دردناک سندباد، پسر دلبند نویسنده که در سال ۲۰۲۳ بر اثر سکته قلبی درگذشت، آغاز می‌شود و انگیزه‌ای برای پرتو فراهم می‌کند تا با نشستن پشت میز تحریر سندباد، خاطرات خود را روی کاغذ بیاورد که بی‌تردید تقلایی شجاعانه برای تبدیل درد به معناست.

از کودکی تا روشنفکری: در جست‌وجوی هویت

 پرتو از کودکی در خانواده‌ای فرهیخته با پدری نظامی و مادری پیشرو شروع می‌کند، که تحت تأثیر محدودیت‌های سیاسی رژیم پهلوی و شکنجه‌های پدرش در زندان قصر، زندگی پرفرازونشیبی داشتند. او با زبانی شاعرانه و صمیمی و روان لحظات تلخ و شیرین کودکی‌اش از جمله انفعالش در برابر خطرات و روابط گرم خانوادگی را بازگو می‌کند که در مجموع تصویری بسیار زنده از ایران در سال‌های دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰، بسیار فراتر از آنچه که ما از روایت‌های «تونل زمانی» سراغ داریم ارائه می‌دهد. این بخش‌ها نه تنها زندگی شخصی او را به تصویر می‌کشند، بلکه بازتابی از فضای فرهنگی و اجتماعی آن دوران، از جمله محدودیت‌های زنان و تأثیرات سیاسی کودتای ۲۸ مرداد است.

در ادامه، پرتو به زندگی مشترک خود با محمدعلی سپانلو، شاعر و نویسنده، می‌پردازد که با چالش‌های عاطفی و مالی همراه است. ازدواج او در سال ۱۳۴۴، همزمان با قبولی در دانشگاه تهران در رشته فلسفه، نقطه عطفی در زندگی‌اش است، اما فشارهای مادری برای سندباد، حسادت‌های سپانلو، و بی‌مسئولیتی او، پرتو را در تنگنای عاطفی قرار می‌دهد. با وجود این مشکلات، او تحصیلاتش را تا مقطع فوق‌لیسانس مدیریت خدمات اجتماعی ادامه می‌دهد و در محافل روشنفکری، از جمله با نوشتن نقدهایی بر آثاری چون سووشون سیمین دانشور، حضوری فعال دارد. دستگیری سپانلو به دلیل فعالیت در کانون نویسندگان و فشارهای سیاسی رژیم پهلوی، زندگی خانوادگی او را پیچیده‌تر می‌کند. پرتو که برخلاف بسیاری از زنان دیگر نمی‌خواهد تسلیم نقش سنتی «همسر یک نویسنده و شاعر سرشناس» شود، با شجاعت در برابر محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی، از جمله ساواک و سانسور، ایستادگی می‌کند و هویت فکری خود را حفظ می‌کند، در حالی که عشق به فرزندانش، سندباد و شهرزاد، او را از تصمیمات دشواری چون طلاق یا خودکشی بازمی‌دارد. در اینجا ما با زنی آشنا می‌شویم که هرچند در دورانی طولانی در حاشیه شهرت همسرش قرار دارد، اما هرگز به حاشیه‌نشینی رضایت نمی‌دهد. او تحصیلات عالی، فعالیت مستقل فکری، نقدنویسی، و ایستادگی در برابر فشارهای سیاسی و شخصی، هویتی مستقل برای خودش می‌سازد. او که ستون فقرات عاطفی و فکری خانواده است در تلاش است که مسیر زندگی خود و فرزندانش را از نو تعریف ‌کند که انقلاب اتفاق می‌افتد. 

انقلاب و سرکوب: پایان موقت پروژه مدرنیته

با وقوع انقلاب ۱۳۵۷، پرتو به نقد رژیم جدید و سرکوب زنان، به‌ویژه اجبار حجاب، می‌پردازد. او از اعتراضات زنان در اسفند ۱۳۵۷ علیه حجاب اجباری و خشونت‌های رژیم سخن می‌گوید و تجربه‌های شخصی‌اش، مانند مواجهه با پاسداران به دلیل پوشش شهرزاد، نشان‌دهنده فضای خفقان‌آور پس از انقلاب است. این بخش‌ها، پرتو را به‌عنوان زنی آگاه و مقاوم معرفی می‌کند که با وجود فشارهای رژیم، در رفراندوم جمهوری اسلامی شرکت نکرد و به دفاع از حقوق زنان ادامه داد. مهاجرت به انگلستان و سپس آمریکا در سال ۱۹۸۶، نقطه اوج این خاطرات است. پرتو با چالش‌های گرفتن ویزا، جدایی عاطفی از سپانلو، و سازگاری با زندگی جدید مواجه می‌شود، اما حمایت خانواده و فعالیت‌های فرهنگی در لندن، به او کمک می‌کند تا این دوره را سپری کند. ورود به آمریکا و تصمیم به عدم بازگشت به ایران، گسستی عمیق از گذشته را نشان می‌دهد، که با حسرت و در عین حال اراده‌ای قوی برای ساختن زندگی جدید همراه است.

 این اثر، به‌عنوان سندی از استقامت و هویت‌یابی یک زن در دوران پرتلاطم، در اورنج کانتی کالیفرنیا در سال ۲۰۲۳ به پایان می‌رسد، اما تأثیر آن به‌عنوان یک روایت فمینیستی و انسانی ادامه می‌یابد.

گسست‌های چهارگانه یک نسل  

پرتو نوری علا در خاطرات خود با گسست‌های چهارگانه‌ای مواجه می‌شود که از سطح فردی تا جمعی گسترده است: اول، گسست از بدن و روان خود در پی تجربه تروما که هسته امنیت وجودی او را متلاشی می‌کند؛ دوم، گسست از کانون خانواده و نقش‌های سنتی که با طلاق و تلاش برای تعریف هویتی مستقل به‌عنوان یک زن روشنفکر همراه است؛ سوم، گسست از جامعه و تاریخ معاصر ایران با وقوع انقلاب ۵۷ که پروژه مدرنیته‌ای را که او در آن زیسته و مشارکت داشت، ناگهان متوقف و طرد می‌کند؛ و سرانجام، گسست نهایی از سرزمین مادری که او را به حاشیه‌ای دیگر پرتاب می‌کند و ارتباط عینی و روزمره او با بافت فرهنگی و زبانی جامعه‌اش را قطع می‌کند.

مدرنیزاسیون سریع و برنامه‌ریزی‌شده در دوره پهلوی، به ویژه با کشف حجاب اجباری، زنان را ناگهان از نقش سنتی خود جدا کرد و آنان را به عرصه عمومی کشاند. این حرکت اگرچه امکان‌های جدیدی برای آموزش و اشتغال فراهم کرد، اما بسیاری را با یک معضل هویتی درگیر کرد. زنان می‌بایست انتظارات سنتی خانواده (همسر و مادر بودن) و نقش‌های جدید اجتماعی (دانشجو، کارمند، روشنفکر) را با هم آشتی می‌داند. این تعارض درونی که در خاطرات پرتو به صورت شخصی روایت شده، تجربه مشترک زنان هم‌نسل اوست.

ورود زنان به دانشگاه و محیط کار، به‌تدریج ساختار قدرت در خانواده‌های ایرانی را زیر سؤال برد. خواسته‌هایی مانند حق طلاق، حضانت فرزند، و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی، که پیش از این غیرقابل تصور بود، مطرح شد. این امر اغلب به تعارض بین‌نسلی و کشمکش با مردان خانواده (پدر، همسر، برادر) منجر می‌شد. تجربه پرتو از طلاق و تلاش برای استقلال، نمونه بارزی از این گسست گسترده‌تر است که بسیاری از زنان پیشگام آن دوره با آن دست و پنجه نرم کردند.

گسست از جامعه و پروژه ناتمام مدرنیته احتمالاً عمیق‌ترین گسست جمعی است. بسیاری از زنان به‌ویژه از طبقات متوسط و بالای شهری خود را ذینفعان و عاملان پروژه مدرنیزاسیون حکومت پهلوی می‌دیدند. آنها در دانشگاه‌ها، ادارات، مطبوعات و عرصه فرهنگ فعال بودند. اما انقلاب ۵۷ به یکباره این روند را متوقف و معکوس کرد. قوانین جدید، زنان را از بسیاری از موقعیت‌های اجتماعی حذف کرد و حجاب اجباری را جایگزین بی‌حجابی اجباری دوره قبل کرد. شکست ناگهانی پروژه مدرنیته، برای نسلی از زنان که به آینده‌ای متفاوت باور داشتند، یک ترومای جمعی و گسستی رادیکال از جامعه‌ای بود که در ساختن آن مشارکت داشتند.

گسست از سرزمین مادری (تبعید) هم پیامد مستقیم گسست پیشین است. شکست پروژه مدرنیته و تبعید، بسیاری از زنان تجددخواه را نه تنها از جغرافیای ایران، که از بافت زنده زبان، فرهنگ و جامعه‌ای که در آن رشد کرده بودند، جدا کرد. این امر مسئله هویت را برای زن ایرانی مهاجر به چالشی مضاعف بدل کرد: هم باید با بار «زن شرقی» در غرب دست و پنجه نرم می‌کرد و هم با تصویر ایدئولوژیک شده از «زن مسلمان» که از درون توسط جمهوری اسلامی تبلیغ می‌شد.

زندگی پرتو نوری علا را می‌توان نمونه‌ای پارادایماتیک از تجربه نسلی از زنان ایرانی دانست که در مدرنیزاسیون شتابزده ایران مشارکت داشتند، هویت خود را در تقابل بین سنت و تجدد بازتعریف کردند و با انقلاب و پیامدهای آن دچار گسست و تروما شدند و سرانجام بسیاری از آنها تبعید را به‌عنوان راهی برای حفظ  عاملیت و هویت خود انتخاب کردند. جلد نخست خاطرات پرتو نوری‌علا به دلیل آنکه این گسست‌های چهارگانه را مستند می‌کند، یک اثر بسیار قابل تأمل است.

و سرانجام در پایان این جستار باید به شناسنامه قابل تأمل کتاب هم اشاره کرد: این کتاب را انتشارات سندباد منتشر کرده. پرتو نوری‌علا سندباد را در تبعید ۲۰ سال قبل با همکاری فرزند فقیدش بنیان گذاشت که اکنون در غیاب او به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

طراحی جلد کار نگار آثاری ـ صمیمی از هنرمندان شناخته شده است و در انتهای کتاب هم عکس‌های متعددی از پرتو نوری علا و خانواده‌اش منتشر شده که کتاب را مستند می‌کند و به برخی شخصیت‌هایی که خواننده با آن‌ها آشنا شده چهره می‌بخشد.

تهیه کتاب برای ایرانیان ساکن آمریکا

سایر ایرانیان برای تهیه کتاب با ایمیل ناشر تماس بگیرند:

Sinbadpublications1@gmail.com